Neler yeni
Kullanıcı:
Blog Manşetler

Eski Anadolu Türkçesi

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ

Tonsuz ile biten kelimelere getirilen eklerin başındaki ünsüzün,ünsüz uyumuna göre tonsuz olması gerektiği halde,EAT si metinlerinde bu kurala uyulmadığı görülür.Bu durum eklerin klışeleşmiş bir halde yazılmasından kaynaklanmıştır..Daima sedalı olarak kullanılan ekler:
-da/-de (baş-da ,hikayet-de)
-dan/-den (inayet-den ,iş-den)
-du/-dü (beňzet-düm ,tut-dı)
duk/-dük (geç-dük,aç-duğını)
dur/-dür (çek-dür-ür ,ulaş-dur-up)
-durur/-dur (iş-dur,çok durur)23

İki ünlü arasında bulunan sadasız ünlüler sadalılaşmıştır.Böylece –t->-d-,-k->-g-,-k->-ğ-değişmeleriolmuştur.[24] (Yüklet-/yüklede,görmek-/görmeğe)değişmeleri olmuştur.
 
METATEZ

Türkçe’de daha çok ağızlarda görülen bu hadiseye EAT metinlerinde de rastlanmaktadır.(çömlek>çölmek,kavra->karva-)[25]
 
HECE DÜŞMESİ

Hece düşmesinin metinlerindeki en yaygın örneklerine,bildirme eki olarak kullanılan tur-fiilinin geniş zamanı olan “durur”şekline rastlanmaktadır.(aç-dur,cahıl dururlar,senüň-dür, güneş durur>güneş-dür.)
 
ŞEKİL BİLGİSİ


YAPIM EKLERİ


İsimden İsim Yapım Ekleri


-lık,-lik
:Bu ekin asıl fonksiyonu sıfatlardan isim yapmaktadır.Ancak isimlerden de sıfat yaptığı görülür.[26]
Bu ek sonu “e”ile biten yabancı kelimelere eklendiği zaman kalın şekildedir(cömer-lık)[27]
-an/-en :fonksiyonu ve manası tam belirlenemeyen bu ek birkaç kelimede görülür.(er-en ,ogl-an)[28]
-cı,-ci,-çı,-çi :
ET ‘de ç’li şekilleri kullanmış olan ek genellikle meslek ve uğraşmayla ilgili isimler yapar.[29]
-lı,-li,-lu,-lü:
sıfat eki olarak bilinen bu ek,yerine göre hem isim,hemde sıfat olarak kullanılmaktadır.[30]
Daima yuvarlak vokali bu ekin olumsuzu –suz/-süz ‘dür.(bahtlu,baş-suz)[31]
-daş/-deş
Berberlik ve ortaklık bildiren ek Türkçe’de eskiden beri kullanılır.
-av/-ev
ET ‘de –av,-ev,-ag’u,-gü olan ek ET,OT ve DT ‘nde kullanılmış,BT ‘de terkedilmiştir.[32]
-rak/-rek
sıfatlara getirilen bu ek Türkçe’de eskiden beri kullanılmaktadır.Karşılaştırma ve dahalık, fazlalık bildirir.(beğenilmiş-rek)
-cak/-cek ve –cuk/cük, -cugaz/-cügez
Vokalleri yuvarlak olan ve küçültme bildiren bu ek azla kullanılmaz (az-a-cuk ,kıl-cugal-um)[33]
-layın/-leyin ve –cılayın /-cileyin
Eşitlik ve benzetme bildiren,birleşik olan ek,sayı isimlerinden sonra gelince “defa ,kere” manasını taşır.(sen-leyin,uğur-layın vb.)[34]
-ncı,-nci
Sayı ismi yapmada kullanılır.(iki-nci)[35]
 
FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ-k/-k; -uk/-ük
İşlek olarak kullanılan ek,sonu vokalle biten kelimelere doğrudan eklenir. Fiilden sıfat ve mücerret isimleri yapar[36].(uza-k,aç-uk,biti-k,tanu-k,yık-uk)
-ak /ek :
Yer ve alet isimleri yapan ekin –gak/-gek şeklinin g ‘lerinin düşmesi ile meydana geldiği düşünülmektedir.[37]
-ıcı/-ici
Fiilden bir işi merhametle veya itiyad halinde yapanı göstermek üzere sıfat yapar.-an /en partisip eki gibidir.(al-ıcı,dilen-ici,gör-ici vb.)[38]
-ı /-i/-u/ü:
Günümüzde de kullanılan bu ekin:
a)ET,de “-g ve g” fiilden isim yapma ekinin BT’nde düşmesiyle meydana gelmiş olabileceği ifade edilmektedir.
b)Zarf fiil ekinin kalıplaşması sonucunda,
c)-gu/-gü f.i.y ekinin başındaki ünsüzlerin düşmesiyle meydana gelmiş olabileceği ifade edilmektedir.[39]
Fiillerin pasif tabanlarına –u/ü eki getirilerek partisif manası taşıyan sıfatlar yapılır.(kurul-u,gel-ü,yazıl-a)[40]
-ış/iş
İşlek kullanılan bu ek daha çok hareket ve iş isimleri yapmaktadır.
-ma/-me.
Daha çok iş isimleri yapan bu ekinde işleklik sahası geniştir.(-mak,-mek mastar ekinin hafifletilmiş şeklidir .)(diğ-me ,sür-me )
-mak/mek
Fiilden hareket isimleri yapan bu ek eskiden beri kullanılan işlek bir ektir.
-gu/-gü
Alet ismi ve mücerret isimleri yapar.(çal-gu,sev-gü)
-m
İşleklik derecesi geniş olan ek genelde bir hamlede olan işi ifade eder.(bak-ı-m,gey-i-m vb.)
-t
Vasıta bildiren ek fazla işlek değildir.(bin-i-t,um-u-t, öğ-ü-t vb.)
-n
Eskiden beri kullanılan,işleklik alanı geniş olmayan ek çeşitli manada isimler yapar .(büt-ü-n,ek-i-n, uzu-n)
-gı/-gi/-kı/-ki
Türkçe’de eskiden beri kullanılmaktadır.(sev-gi-li,iç-ki)
-aç/-eç
Örneği az olan bir ektir.(gül-eç,um-aç)
 
FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ

-k-:
Manayı şiddetlendirmekdir.(kay-ı-k , tur-u-k-)
-dur-/-dır-/-tır-/-tir-
İşlek olan faktitif eklerindendir.Eskiden beri işlek olarak kullanılmaktadır.Daha çok oldurma ve yaptırma ifade eder .[41]
-t-:
Genellikle vokalle biten veya tek heceli fiil tabanlarına getirilir.Bugün de aynıdır,iki vokal arsıda sedalılaşarak. “d” olur.(az-ıd-ur,söyle-d-e,korkı-d-ur vb.)[42]
-r-,-y-,-z-
Nadir kullanılan eklerdir.
-l ve-n
Pasiflik ekleri bugünkünden farksızdır.Sadece ara vokal genellikle düzdür.[43]
-dar/-der
İşlek olmayan faktitif eklerinden biridir.
-n-
Türkçe,de eskiden beri işlek olarak kullanılan eklerden biridir.Bu eke dönüşlülük eki de denir.Asıl fonksiyonu kendi kendine yapma ve olma ifade eden fiiller yapmaktır.[44]
-l-
Dönüşlülük ekidir.Bugünde aynıdır.
 
İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

-la / -le

eskiden beri işlek olarak kullanılan bu ek çeşitli manalarda fiiller yapmaktadır. (bagış –lı, iz – le vb.)[45]

-da / -de

günümüzde daha çok tabiat sesi taklit eden iki heceli kelimelerden fiil yapan bu ekle yapılmış az sayıda örnek vardır.[46]

-al / -el eskiden beri kullanıldığı halde işlek değildir.
(al-al (kızarmak), boş-al-t-mak)

-l
pek işlek olmayan bir ektir. (ince-l-, egri-l vb.)

-ar / -er

işleklik alanı sınırlı olan bu ek eskiden beri kullanılmaktadır. Daha ziyade renk isimlerinden fiiller yapar.[47]

-a / -e

fazla işlek bir ek değildir. (göz-e-t-, yaş-a- vb)

-sa / -se, v-mse

genellikle arzu etmek ve soymayanlamı taşıyan fiiller yapar. (su-sa-n, ben-ümse vb.)

İSİM

Çokluk

EAT ‘nde de diğer devirlerde olduğu gibi çokluk eki –lar / -ler dir.
 
İYELİK EKLERİ1,T.Ş: -m,-(u),/-(üm)
2.T.Ş:-ň,-(u) ň / -(ü) ň
3.T.Ş:-ı /-i ;-sı /si

1.Ç.Ş: -muz /-müz ;-(u)muz /-(ü)müz
2.Ç.Ş:-ňuz /-ňüz ; -(u)nuz /-(ü)nüz
3.Ç:Ş:-ları /-leri

İyelik eklerinde günümüzdeki şekillerden farklı olarak 1.ve 2.şahıslarda aradaki vokal daima yuvarlak ve 3.şahıs eki ise daima düz vokallidir.[48]
Türkçe’de çokluk 3.ş.iyelik eki –ı/-i teklik 3.şahıs iyelik eki ile –lar /-ler ile birleşmesinden meydana gelmiştir[49]
İSİM ÇEKİMİ
1.İlgi hali(genetif)eki:-uň/üň; -nuň/-nüň Teklik ve çokluk 1.şahıslarda –üm şeklindedir.

2.Belirtme (Akkuzatif) hali eki: -ı/-i; -nı/-ni
-ı/-i akuzatif eki, ET’de –ıg/-iy (-ğ/-g) idi. Bu ekin ğ veg leri düşerek ekin fonksiyonunu yardımcı sesler üstlenmiştir.
ET’ de zamirlere –nı/-ni ve 3. şahıs iyelik eklerinden sonra da –n gelmektedir.
İsmin yalın haline –(y) ı/-(y)i şeklinde de gelmektedir. EAT’ nde belirtme hali bazen eksiz de karşılanmaktadır. Bu daha çok birinci ve ikinci şahıs iyelik eki almış kelimelerde görülür.[50]

3.Yönetltme (Datif) hali eki: -a/-e
EAT’nde datif eki –a/-e dir. ET’de “-gölge; -kal-ke” şeklinde kullanılmıştır. BT’ ne geçişte –ğ/-g; -k/-k ‘ler düşmüştür.
Anadolu sahasında ve Azeri bölgesinde de –a/-e şeklindedir.[51]
Datif eki bazen akkuzatif, lokatif, ablatif ve ile edatının yerine kullanılmaktadır.[52]

4. Bulunma (lokatif) hali eki: -da/-de
Türkçe’nin her döneminde ve tüm şivelerinde lokatif hali eki kalın sıradaki kelimeler –da; ince sıradakilere –de olarak eklenmektedir.

5. Ayrılma (Ablatif) hali eki:
ET’ –tın/-tin; -dın/-din şeklinde olan ek; BT ne geçişte -dın/-din şeklinde varlığını devam ettirmiştir. Bu ekin ET’de –ta/-te –da/-de şekline de rastlanmaktadır. Sonraları –dan/-den şekline dönmüştür[53].

6. Eşitlik (Ekvatif) eki –ca/-ce; -çal/-çe
ET’ de ç’li şekilleri olan ekin c’ li şekilleri EAT’nde ortaya çıkmıştır. Ek eşitlik, miktar, mukayese, benzerlik ve kadar ifade etmektedir.

ET’ de bir de –layu/-leyü şeklinde olan eşitlik eki kullanılmıştır. EAT nde bu ek –layın/-leyin şeklindedir.[54]

Eşitlik eki olarak birde –cak/-cek; -çuk/-çek küçültme eki kullanılmıştır.[55]

7. Yön gösterme (cihet, direktif) eki, -ra/-re; aru/-erü
Kalın kelimerled –ra, ince kelimelerde –re şeklindedir.

ET’ de –gorul/-gerü; -koru,-kerü şeklinde olan BT’ ne geçişte ğ/g ve k/k leri düşerek ek –aru/-erü şeklini almıştır.[56]

8. Vasıta (İnstrümental) –n;-la/-le; -ıla/-ile, -lan/-ilen
bağlama edatı ile nin (-la/-le) kullanılışında günümüzdekinden farklı bir durum yoktur
-n instrümental eki ise EAT devresinde oldukça işlek kullanışmıştır.[57]
 
Sıfat


Niteleme Sıfatları

Niteleme sıftlarının örneği çoktur.

Sıfatlarda karşılaştırma; -rak/-rek eki eli yapılır EAT’nde ve günümüz Türk Şivelerinin bazılarında konsanantla biten tabanlara -rak/-rek, nadir olarak da -ırak/-irek, -urak/-ürek şeklindedir. ET ve Ot ‘de rastlanmamıştır. Bu günkü Türk lehçelerinde görülen -ırak/-irek; -urak/-ürek karşılaştırma -ırak/-irek eki ile EAT’de nöbetleşe kullanıldığı belirtilmektedir.[58]

Sıfatlarda berkitme; sıfatların tekrarlanası ile yapılır.

Aynı zamanda ilk heceye –p konsanantının getirilip kelimeyle birleştirilmesi ile de yapılmaktadır.[59]

Küçültme sıfatları –cak/-cek, -cuk/-cük ekleri eli yapılır.

Günümüzde ise –cık/-cik, -cuk/-cük şeklindedir.

Belirtme Sıfatları


1. işaret sıfatları: bu, şu, o, şol, ol ‘dur. İşbu ve is bu da kullanılır.
EAT’nde şolok şeklide kullanılmıştır.[60]

2. Sayı Sıfatları: bazı sayı isimleri dışında kullanılışları açısından bugünküne göre farklı bir durum yoktur.

Genellikle iyelik eki, daima düz vakallidirler. Nadir olarak iyelik eksiz şekiller de görülür.[61]

3. Belirsizlik Sıfatları: Belirsizlik sıfatları türlü türlü kullanılmıştır. (kamu yohsula, her okında, hiç kimse, nice gün vs)

4. Soru sıfatları: Nice, ne, kankı, kaç vb sorı sıfatlarıdır.
(kankı, yirde)
 
Zamir
1. Şahıs Zamirleri: Ben, sen, o, ol, biz, siz, onlar’dır. Aslında isim grubuna dahil olan zamirlerde çekim esnasında kökte değişiklik meydana gelmektedir.

I. Şahıslar “ben,biz”
II. Şahıslar “sen,siz”
III. Şahıslar “ol,olur”

ET ve EAT’nde “ol” olan 3. Şahıs zamiri osmanlıca’nın başlarında “o” şeklini almıştır. Ençok değişiklik gösteren zamir 3.şahıs zamiridir.

O, ol, anı, ana, anda, andan, onun, onlar, onları, onlara, onlardan, onlarun

Ol zamirinin instrumantal ekli şekli anın “u halde, onun için, onunla, binaenaleyh” manası vermektedir.[62]

Şahıs zamirlerinin genetifi ET’de uyuma uyarken, EAT’nde yuvarlak şekillidir. (Ben-üm, sen ün, onun, bizüm, sizün, onlarun) bugün benim, senin, onun, bizim, sizin onların şeklindedir.

Akkuzatif hali: ET’ de zamirlerden sonra –nı/-ni akkuzatif eki kullanılırken, -aBT’de –ı/-i, EAT’nde –ı/-i şekli kullanılmıştır.

(beni (bini, meni), seni (sini), anı, bizi, sizi, onları şeklindedir. Bugün beni, seni, onu, bizi, sizi, onları şeklindedir)

datif hali: ET’de bana (mana), sana (sene), ona (onar), bizge (bizke, bizine) sizye (sizine, sizlerke), olarka, EAT’nde ve Osmanlıca da bana (mana), sana, ana, bize, size, onlara şeklinde kullanılmıştır.

Bugün bana, sana, ona, bize, size, onlara şeklindedir.

Şahıs zamirlerinin lokatifi:

ET’ de minde (minte, mindide, mintede), sinde (sinte, sinde, sintede, sinınde), onda (onta, ontada, anında), bizde (bizinte, biznide) sizde (sinide, sizlerde), olorda, EAT’de bende (binde, mende), sende, onda, bizde, sizde, onlarda şeklinde kullanılmıştır. Bu gün bende, sende onda, bizde, sizde, onlarda şeklinde kullanılmaktadır.

Şahıs zamirlerinin ablatifi:

ET’ de mindin (minitin), sindin (sinitin, sinindin) andın 8antın, anındın), biznidin, siznidin, onlardın, EAT’de benden (binden, menden), senden (sinden), ondan (andın), bizden, sizden onlardan şeklinde kullanılmıştır. Bugün benden, senden, ondan, bizden sizden, onlardan şeklinde kullanılmaktadır.

2. işaret zamirleri

işaret zamirleri bu, şu, o, ol ve şol dur. Çoklukları; bular, bunlar, şular, şunlar, olardır. Şol( un çokluğu yoktur ve şu + ol dan meydana gelmiştir.

İşaret zamirlerinin genetifi:

ET’de bunun, anın, bularnın, onlarnın, EAT’nde bunun, şunun, onun, bularun (bunların), şularun (şunların), olarun onlarun) şeklinde yuvarlar ünlülü kullanılmıştır. bUgün ise bunun, şunun, onun, bunların, onların, şunların şeklindedir.

İşaret zamirlerinin akkuzatifi


ET’ de bunı, munı, anı, bularnı, olarnı; EAT’de bunı, şunı, anı (anu), buları (bunları), şuları (şunları), oları (onları)a; bugün ise bunu, şunu, onu, bunları, şunları, onlarışeklindedir.

İ.Z. Datifi


ET’de bunar (muna, munar), onar, bularga,olarğa; EAT’nde ise buna (muna), şura, ona, bulara (bunlara), şulara (şunlara), olara (onlara); bugün ise buna, şuna, ona bunlara, şunlara, onlara şeklinde kullanılır.

İ.Z Lokatifi


Eskiden beri bunda (munda, muntada), şunda, onda (anta), bularda (bunlarda), şularda (şunlarda), olarda (anlarda) şeklinde kullanılan ek, bugün de bunda, şunda, onda, bunlarda, şunlarda, onlarda şeklindedir.
İşaret Zamirlerinin Ablatifi


ET’de bundın, şundın, andın, bulardın, şulardın, olardın: EAT’nde bundan (mundan), şundan, Ondan (andın), bulardan (bunlardan), şulardan (şunlardan), olardan (anlardan) şeklinde kullanılırken bugün bundan, şundan, ondan, bunlardan, şunlardan, onlardan şeklindedir.

İ. Z. Nin eşitlik hali


ET’de bunçü, (munça), onca, ; EAT’nde c’ li ve ç’li şekiller bir arada kullanılmıştır. (ançılayın (ancılayın), buncılayın gibi şekiller) bugün bunca, şunca, onca, bunlarca, şunlarca, onlarca şeklindedir.

3. dönüşlülük zamirleri

öz, kendü, ve ikisinin birleşmesinden meydana gelen kendüzdür. Günümüzde az ve kendüz şekli kullanılmamaktadır. Kendisi, kendi şekilleri vardır.

3. belirsizlik zamirleri

kim, kimi, kimerse (kim+erse), kimse (kim+ise), kimesne, kimsene(kim+ise+ne), herki, herkim, her biri, kankı, kankısı, kamu (kamuğ) kamusu, ayruk, cümle, cümlesi, fülan, niceter, vb.

kim ve ne aslında soru zamiri olup belirsizlik zamiri olarak kullanılırlar.

4. soru zamirleri

“kim ve ne” asıl soru zamirleridir. İyelik eki getirilmiş soru sıfatları ve bazı kelimeler soru zamiri olarak kullanılmaktadır. [63]

Vasfiyet zamiri olan –ki ‘nin EAT’nde kalın şekli de görülmektedir.
 
Zarf

Zaman zarfları


Bugün, imdi, indi, şimdi, girü, bir gice, dün ü gün, kaçan “ne zaman”, hemişe, çü,çün, nice bir “ne zamana kadar”, şoldem gündüzin, öylen, evvel, şon, pes “sonra”, ilkin, henüz, tonlacak, dünle vb. zaman zarflarının yanında; isme son çekim edatları getirelerek yapılın –a dek, -adeyin, -dan berü, -dan girü gibi zarflar da kullanılmıştır.

Yer zarfları


Karşu, ara, kanda, her kanda, içerü, girü, orta, ilerü, ırak, kancaru, yukaru, aşaga, anarı, taşra, tapa gibi kelimeler kullanılmştır.

Miktar zarfları


Katı, top, key gey “çok, iyi” iyen “çok, pek”, igende, öküş, bir katre, katre katre, bir deste, az, niçe, ol kadar, şol kadar külli, yavlak, tümen tümen vb. kelimeler kullanılmıştır.

Suret zarfları


Bencileyin, ancılayın, böyle, şöyle, eyle, eyle kim, şöylekim, bu denlü, nice niceme, bayık “aşikar, şühesiz” ansuzın, arkun orkun “yavaş yavaş” dürlü dürlü, saf saf, pare pare, nagehan, eksüksüz, bu resme, nice kim, gine, ayrub vb. kelimeler suret ve tarz zarfı olarak kullanılmaktadır.
 
Edat

Kendi başlarına anlamları olmayan edatlar, birlikte kullanıldıkları kelimelerin,kelime gruplarının,ve cümlelerin kullanılış,ve ifadelerine yardım ederler.

Bağlama Edatları


Eğer, gerçi, bari, ger, v’eger, çi-ger, amma, gibi sebeb bildiren; meğer, meğer kim, ta, takim, illa gib, istisna bildiren; u, vü, ve, veya, ile, yahu, ya, yahuz, yahud, gibatıf bildiren; şöylekim, nitekim, eyleki, benzer, güya, sanki, san, sanasın gibi benzetme bildiren; ki, kim, gibi de cümle bağlayıcı olan bağlama edatları mevcuttur.

Son Çekim Edatları


Nominatiu halde bulunan gibi son çekim edatlarından gibi,bilgi;teg ,deg ,tegi ,degi ,edatları benzetme;içun,sebep;ile,birle,bile,beraberlik bildirir.içre,üzere-üzre yer,tarz bildirir.
-a degin ve dek datif üleyen ,sonlandırma bildiren edatlardır.

Ablatif Üleyen Edatlar;

-den berü,den girü,den sonra zaman;-den ötürüsebep,den yana yer ve yön bildirmektedir.

Soru Edatları


Ne ,kanı, acep ,nice ,niş, neden,ne için niçün ,nire, ninere, nireden, kanı ,kand,kandan,nite ,vb. kelimeler soru edatı olarak kullanılmaktadır.

Berkitme Edatları


Dakı, dabı, da, de, Farsça,da had, Türkçe,de ok,tur.Ok edatı zamirlerden sonra kullanılır.64

İşaret Edatları


Uş, uşda, ve uşbu, kelimeleri işaret edatları olarek kullanılmaktadır.

Çağırma Edatları

İy, ya, i, eya, -a, ya, dır.Yabancı asıllı ah, heyhat, diriğ, diriga, zinhar, zihi, aman, kelimeleri, de çağırma edatlarıdır.
 
FİİL
BİLDİRME EKLERİ


Haberin geniş zaman halini ifade etmek için kullanılan 1.ve 2. Şahıs ekleri şahıs zamirlerinden ,3.şahıs eki, tur-fiilinden meydana gelmiştir. Haberin görülen , öğrenilen geçmiş zaman, ve dilek-şart kipi –i- cevheri fiil ile yapılmaktadır.

GENİŞ ZAMAN


Teklik 1.Şahıs eki; -am/- em/ ;-van/ -ven


Bu eke ET;de daha çok tonyukuk ve yenisey yazılarında rastlanmaktadır.Ek “ben”zamirinden gelmektedir. B>u değişimi oluşmuştur.65
Yine EAT,nde ekin v’leri düşmüş ve ekin –am / -em şekli ortaya çıkmıştır.66
Bugün -ım / -im şeklinde kullanılmaktadır.

Teklik 2. Şahıs eki; -sın / -sin

Ek günümüzde ünlü uyumuna uyarak hem düz hem de yuvarlak ünlü olarak kullanılmaktadır.
ET’de “sen”zamirinden gelen ek e/i değişikliğine uğramıştır.

Teklik 3.şahıs eki: -dur /- dür

ET de tur-fiilinden gelen ek, isimlerin bildirme şeklini kurmada kullanılır. Şimdiki zamanla birlikte geniş zamanı da içine alır. 67
EAT ’nde hem eklemiş olarak hem de eklememiş olarak fiil şekli ile kullanılır.68
Günümüzde bu ek tamamen ekleşmiştir. BT ‘nde çoklukla değiştirilen ek sadece ,Türkmen Türkçesi’nde tüm şahıslarda kullanılır.69

Ç.1.şahıs eki: -uz / -üz

ET’de biz zamirinden gelen ek, b>v değişikliğine uğramıştır. Bu değişimden sonra “v”vokalle kaynamış ve onu yuvarlaklaştırmıştır.70

Ç. 2.şahıs eki :-sız /-siz

Ç. 3.şahıs eki: dururlar,-durlar / dürler

Görülen geçmiş zaman : -ıdı , idi

Öğrenilen geçmiş zaman :-imiş

Dilek – Şart :ise

-duk,-dük partisibi
i-fiilinin gerindium şeklidir. Uyuma uymamaktadır
 
FİİL ÇEKİMİEat ‘devresinde kullanılan üç grup şahıs eki vardır.
1-Geniş zaman ,şimdiki zaman ,öğrenilen geçmiş zaman ,gelecek zaman ,istek ve gereklilik kipleri için şahıs zamiri menşeili şahıs ekleri kullanılmaktadır.

T.1.şahıs:a)-van /-ven
b)-am /-em
c)-ın /-in
T.2.şahıs:-sın /-sin
T.3.şahıs:-durur;-dur /-dür
Ç.1.şahıs: a) –ıvuz / -vüz
b) –uz / -üz
Ç.2.Şahıs: -sız / -siz
Ç.3.Şahıs: -lar / -ler (-durur, -dur /-dür)

2. Görülen geçmiş zaman ve şart kipinde kullanılan şahıs ekleri ise iyelik menşelidir.

T.1.Ş: -m
T.2.Ş: -ñ
T.3.Ş: eksizdir.
Ç.1.Ş: -k /- h /-k
Ç.2.Ş: -ñuz / -ñüz
Ç.2.Ş: -lar / -ler

3. Birde emir kipinde kullanılan şahıs ekleri vardır. Bunları emir ekiminde inceleyeceğiz.

Basit Sigalar

A. Bildirme (haber, ihbar)

1. görülen Geçmiş Zaman (praeteric)

geçmiş zaman eki –dı / -di’ dir. T ve Ç 1. Ve 2. Şahıslarda vokal daima yuvarlaktır.

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman (nakli, mazi)

Öğrenilen geçmiş zaman eki –mış /- miş dir. Ancak –up, -üp gerindium eki ile de öğr. Geç. zaman ifade edilmektedir. Bu ek gönellikle 3. Şahıs ta kullanılmakta 1. Ve 2. Şahıslara nadiren gelmektedir. Doğu Türkçesi(nde asli şeklini korumuştur. Tur-fiil ile kullanılmaktadır. Gerindium ekinden sonra gelen tur-fiilinin düşmesiyle, gerindium eki öğrenilen geçmiş zaman fonksiyonuna sahip olmuştur.

3. Geniş Zaman (muzari)

Geniş zaman eki ET’de –ur / -ür; nadiren –ar / -er; tek tük de –ır / -ir, ünlü ile bir fiillerde –yur / -yür, nadiren de –r şeklinde kullanılmıştır.

EAT’ nde –ur/-ür; -ar/-er ve –r şekli kullanılmış, nadir olarak ta –ır / -ir şekline rastlanmıştır. –ur / -ur ‘ün vokali EAT’nde yuvarlaktır.

Geniş zamanın menfisi –maz /-mez eki ile yapılır.

4. Gelecek Zaman (istikbal)
ET’ de ayrıca –tacı / -teci; -dacı / -deçi, cı / -ci kullanılmıştır.

ET’de gelecek zaman eki –gay / -gey idi. Sonradan –ga / -ge şekli ortaya çıkan bu ek BT’ne ğ ve glerin düşmesiyle –a / -e şeklinde geçmiş ve fonksiyon değiştirerek istek kipi olmuştur.

EAT’nde ise gelecek zaman eki –ısar / -iser dir. Kuzey Doğu ve BT’ nde kulanılan ekin ET’ nin sonlarında ortaya çıktığı bilinmekte birlikte nasıl türediği belli değildir. Bu ek EAT’ nde geniş ölçüde kullanıldıktan sonra yerini –açak / -eçek ‘e bırakmıştır.

-ısar / -iser ‘in yanında EAT’nde gelecek zaman partisibi olan –ası / -esi de gelecek zaman eki olarak kullanılmıştır.

Gelecek zaman –sa, -gerek şekli ilede anlatılmaktadır.

5. Şimdiki zaman:

Şimdiki zaman için hususi bir ek kullanılmamış, istek veya geniş zaman ekleri ile şimdiki zaman ifade edilmiştir.

Günümüzde kullanılan yarı – fiilden gelen –yor ekinin 14.yy’ın bazı eserlerinde mevcut olduğu belirlenmiştir.

b. DİLEK (İNŞA)

ET’ de –sar / -ser olan şart ekinin s’ünsüzünün düşmesi ile BT’nde –sa / -se olarak kullanılmıştır.

3. Gereklilik:

EAT’nde gereklilik için özel bir ek yoktur. Dilek – şart sigasına gerek kelimesi getirilerek yapılmaktadır. Günümüzde –malı / -meli gereklilik eki EAT’nin sonlarında ortaya çıkmış ve

EAT’de yuvarlak vokalli şekli kullanılmıştır.

Fiillerin masdar şekillerinden sonra gerek, gerekdür kelimesi getirilerek de gereklilik yapılmaktadır.

4. EMİR

Emirde her şahıs için ayrı ekler kullanılmıştır.

T.1.Ş: -ayın / -eyin, (- ayım / -eyim), ET’ de (-ayın / - eyin)
T.2.Ş: -gıl / -gil (eksiz de görülmüştür.)
T.3.Ş: -sun / -sün (ET’de –zun / -zün: -sun / -sün)

Ayrıca ET’de –zu / -zü, -su / -sü; -sunı / -süni şekillerinin de ortaya çıktığı ve devre başında –çum / -çün şekillerinin de varlığı tesbit edilmiştir.

Ç.1.Ş: -alum / -elüm
Ç.2.Ş: -ñ; -uñ / -üñ, -ñuz / -ñüz; -uñuz / -üñüz
Ç.3.Ş: -sunlar / -sünler

Emirin menfisi –ma olumsuzluk eki + şahıs ekleri getirilerek yapılır.
 
BİLEŞİK SİGALAR

1. Hikaye Şekli:

Basit kip üzerine i – fiilininin görülen geçmiş zaman eki olan i-di getirilerek yapılır.

Menfisi – ma olumsuzluk eki ile yapılır.

2. Rivayet Şekli:

Basit kipten sonra i- fiilinin öğrenilen geçmiş zaman şekli i-miş gerilerek yapılır.

3. Şart Şekli:

Basit kipten sonra i-fiilinin şart şekli i-se getirilerek yapılır.

Menfisi –ma olumsuzluk ekinden sonra basit kip eki ve şart eki getirilerek yapılır.
 
FİİLLERDE SORU ŞEKLİ

Bugün olduğu gibi EAT’nde de soru eki –mı / -mi’dir. Ancak günümüzden farkı uyuma tabi olmaması, daima düz vokalli olmasıdır.
 
PARTİSİPLER (İSİM – FİİLLER)

Partisip ekleri günümüzden farklı değildir.

Geniş Zaman Partisipleri: Bu partisipler geçmiş ve şimdiki zaman ifadesinin yanında bazen gelecek zamanda ifade edenler –an / -en; (şimdiki zaman); -ar / -er; -ur / -ür, -maz / -mmez (menfi şekli)

Geçmiş Zaman Partisipleri: -duk / -dük; -tuk / -tük; -mış / -miş, -yuk / -yük ekleridir.

Gelecek Zaman Partisipleri: -ası / -esi, -acak /-ecek dir. ET’ de –daçı / -deçi, -taçı / -teçi, -gu / -gü, -ku / -kü, -cı /- cikullanılmıştır.

GERİNDİUMLAR
Hal Bildirenler: -u / -ü; -ı / -i, -a / -e, -arak / -erek, -urak / -ürek, -iken (-ken) dir
 
Cevap yazmak için giriş yap yada kayıt ol.
Geri
Üst