Aydınlanma Nedir?

Aydınlanma nedir? Aydınlatmak 1784 yılında yazılmış olan "Aydınlanma Nedir?" başlıklı ünlü iki yazı güncelliğini hâlâ koruyor. Biri Moses Mendelssohn'a ait diğeri Immanuel Kant'a. Her iki yazının da ortak paydası insanın diğer insanlarla ve toplumla/kamuyla olan ilişkisine yönelik olması ve her bireyin toplum üzerinden toplumsal/kamusal ilişkiler üzerinden kendini anlamasının yolunu göstermeye çalışmasıdır


Yaklaşık iki yüz elli yıldır düşünürler filozoflar "aydınlar" "Aydınlanma"nın ne olduğunu anlamaya çalışıyorlar. 1784 yılında yazılmış olan "Aydınlanma Nedir?" başlıklı ünlü iki yazı ise güncelliğini hâlâ koruyor. Üstelik yazılardan daha sonra yazılanı Kant'a ait olanı (1) çok büyük bir ün kazanmış durumda. Adı çokça anılmayan ya da Kant'ın yazısı kadar ünlü olmayan öteki yazı ise Moses Mendelssohn'a ait (2). Her iki yazının da ortak paydası insanın diğer insanlarla ve toplumla/kamuyla olan ilişkisine yönelik olması ve her bireyin toplum üzerindentoplumsal/kamusal ilişkiler üzerinden kendini anlamasının yolunu göstermeye çalışmasıdır.

Mendelssohn: Aydınlanma ve kültürün aynı adımlarla yol alması
Mendelssohn'un yazısında aydınlanma kültür ve eğitim kavramlarıyla birlikte anılmaktadır. Eğitim dikkate alındığında eğitim; dil aracılığıylakültür ve aydınlanma olarak somutlaşmakta; insan birey ve yurttaş toplum da kamu ve ulus haline gelmektedir. Öyleyse bu bağlamda dil-kültür-aydınlanma ilişkisi üzerinde özellikle durmak gerekmektedir; çünkü "Bir dil bilimler aracılığıyla aydınlanır; toplumsal ilişkiler edebiyat ve sohbetler aracılığıyla kültüre ulaşır." (3) Bu kısacık ancak son derece ufuk açıcı metinde Mendelssohn kavramların sayısını çoğaltır ve "bilgi"yi de öne çıkarır; böylece dil kültür eğitim aydınlanma bilgi bilim edebiyat kavramlarının birbirini bütünleyen birbirini gerekseyen kavramlar olduklarını fark ederiz. Ayrıca burada sıralanan kavramlarca imlenen söz konusu oluşumlar insan-insan insan-toplum/kamu/ulus ilişkileri dolayımında ortaya çıkarlar.
Bireyin insanın toplumun ve ulusun aydınlanmasını belli bir düzen içinde mercek altına alan Mendelssohn bu uzgörüsüyle vizyonözgörüş) metnine "tarihüstü" olma niteliğini kazandırır. Ona göre: "(…) bir ulusun aydınlanması şunlarla ilişkilidir: 1) bilgi oranıyla 2) bilgilerin önemiyle yani bu bilgilerin a- insan olarak insanın ve b- yurttaş olarak insanın yapısıyla olan ilişkileriyle 3) onların bütün toplum sınıflarına yaydırılmasıyla 4) mesleklere göre olmasıyla ilişkilidir. Böylece bir ulusun aydınlanma derecesi en az bu dörtlü ilişkiye göre belirlenmelidir; tek tek bu ilişkiler ise yine daha basit ilişki öğelerinin bir araya gelmesiyle oluşur." (4)
Gerek aydınlanma gerek kültür kendinde kendi başına yansız terimlerdir; her ikisi de niyete amaca göre olumluyu ya da olumsuzu imleyebilirler; başka bir deyişle zehir de panzehir de olabilirler. Mendelssohn bu durumu şu etkili sözlerle ortaya koyuyor: "Kültür ve aydınlanma yeşerdiğinde ne kadar asil ise çürümede ve yozlaşmasında da o kadar çok iğrençtir. Aydınlanmanın kötüye kullanılışı ahlak duygusunu zayıflatır; katılığa bencilliğe inançsızlığa ve anarşiye götürür. Kültürün kötüye kullanılışı ise lüksü şatafatı zayıflığı batıl inancı ve köleliği yaratır. Aydınlanma ve kültürün aynı adımlarla yol aldığı yerde bunlar yozlaşmaya karşı en iyi koruma ilacıdırlar." (5) Günümüzde iletişim devriminin sınırları zorlayan sözde olanakları içinde bunların hepsine tanık olmaktayız.

Kant: Aydınlanma insanın araç kılınmasını engelleyecek
Kant "'Aydınlanma Nedir?' Sorusuna Yanıt" başlıklı yazısında tek kişi için erginleşmenin olgunlaşmanın; insanın kendisini bios'a gömülmekten ve onun da üstündeymiş gibi görünmesine karşın salt psikolojik yüklü inanca hurafeye bel bağlamaktan kurtarmada ne denli önemli olduğunu vurgular. İnsan ergin olamamanın olgun olamamanın öznesi ve hatta nesnesi durumundadır. Ergin olmama durumuna insan; bile isteye düşmüştür; isterse kendini bu durumdan özgürlük aracılığıyla kurtarabilir.
Kant'ın aydınlanmaya ilişkin bu yazısında en çok dikkati çeken noktalardan biri itaat kültürüyle birlikte giden "aklın özel kullanımı" ve özgürlükle ifade özgürlüğüyle birlikte giden "aklın kamusal kullanımı"dır. Kant her iki kullanımı şöyle belirtir: "Kendi aklının kitle önündekamuoyu önünde ve hizmetinde serbestçe ve açık (...)​