Lise 1-2-3-4 Biyoloji [TÜM KONULAR ]

HAYVANSAL DOKULAR

A-Epitel Dokusu

• Hücreler arası madde yok denecek kadar azdır.
• Kan damarı içermez.
• Bölünme yeteneğine sahip hücrelerden oluşur.
• Hücreleri oldukça farklı görevler üstlenmiştir.
• Beslenme ve solunum bağ dokusu aracılığı ile yapılır.
• Hücrelerinde yaptıkları işe göre özelleşmeler görülür. (Sil, Microvillus, Salgı vb. )

Kökeni : Epitel dokusunda ektoderm ,endoderm ve mezoderm orijinli olanların bulunması ile diğer dokulardan ayrılır.
1-Ektoderm Orijinli : Deri epidermisi , Kornea epiteli , Ter , Meme bezleri ve Sinir sistemidir.
2-Endoderm Orijinli : Sindirim kanalı epiteli , Karaciğer , Pankreas ve Mide bezleridir.
3-Mezoderm Orijinli : Böbrek , Erkek ve Dişi üreme kanalları epiteli , Kan ve lenf damarları epitelidir


Organizmadaki Görevleri :

• Emme (Absorbsiyon)
• Salgılama (Sekreksiyon)
• Taşıma (Transport)
• Kasılma (Kontraksiyon)
• Boşaltım
• Koruma
• Duyu

Epitel Dokunun Görevlerine Göre Çeşitleri :
1) Örtü epiteli

2) Salgı Epiteli

3) Duyu Epiteli

4) Kassel Epitel

a-Örtü epiteli Sınıflandırılması ve Organizmada Bulunduğu Yerler :
1-Tek Tabakalı Yassı Epitel : Difüzyon ve filtrasyonun olduğu yerlerde görülür. Bunlar
Akciğerler Alvoler odalar , Kan damarlarının içi , Kılcal kan damarları , Bowman kapsülü , Henle kulpunun ince kanal bölgesidir.

2-Tek Tabakalı Kulak Epitel : Örtü korumanın yanı sıra böbrek tubullerinde salgılama ve emme işlevide görür. Bunlar Tiroid , Ovaryumda , Tükürük bezi , Karaciğer ,ve pankreas salgı kanalları Omurgasızlarda deri bu epitelle örtülüdür.

3-Tek Tabakalı Silindirik Epitel : Salgıların salınması ve besinlerin emiliminde rol oynar. Bunlar midenin kordiya bölgesinden anüse kadar sindirim kanallarını döşer.Sil taşıyan silindirik hücreler, uterus , ouidukt , akciğer bronşları , omuriliğin merkezi kanallarında bulunur. İşlevi yüzeydeki sıvı ve partiküllerin hareketini sağlamaktır.

4-Yalancı Çok Katlı Epitel : Yapısında bulunduğu yere göre mukus salgılayan hücrelerle , silli hücrelerde bulunur. Salgıbezlerinin büyük kanallarında , Paratroid bezde, erkek uretrasında bulunur. Silli olanları trake ve bronşlarda gözyaşı bezinde bulunur.Görevi solunum kanallarına giren toz ve mikroorganizmaları makusla yakalayıp sillerle dışarı itmektir.

5-Çok Katlı Yassı Epitel : Koruma işlevi yürütür. Ağız , Özefagus , Epislatis , Vagina , Anüs , ve konjuktivada bulunur. Deride bulunan (epidermis te) keratin ize olur.Omurgasızlarda üst deri tek katlı epitelden oluşurken omurgalılarda çok katlıdır.
b-Salgı Epiteli Sınıflandırılması ve organizmada Bulunduğu Yerler :
Epitel dokudan özelleşen salgı bezleri organizmada enzimlerle sindirimin gerçekleşmesi ,mukoz ile organlarda nemin ve kayganlığın sağlanması , hormonlarla yaşamsal olayların denetlenmesinde rol oynar. Kurbağa ve solucan derisindeki mukoza deride nemliliğin dev***** böylece solunumu olanaklı kılar. NOT : Eklem bacaklılarda epidermis kitin , CaCO3 ve Ca (PO4)2 katılımıyla sertleşir ve organizmanın dış iskeletini oluşturur
1-Dış Salgı Bezleri : Tükürük , ter , yağ , gözyaşı , böbrek ve sindirim kanalı bezleri ,ürogenitel sistemin duvarlarındaki bezler örnektir.
2-İç Salgı Bezleri : Hipofiz , epifiz , tiroit , paratroit , adrenal bez , timüs , eşey bezleri örnektir.
3-Karma Bezler : Mide , pankreas örnektir.
Dış Salgı Bezleri Çeşitleri ve Organizmada Bulunduğu Yerler :
1-Tek hücreli bezler :
Solucan derisindeki solunum yollarında ve
sindirim kanalındaki goblet hücreleri (Mukus salgılayarak nemlilik ve kayganlık
sağlar.)

Mukus Salgısının Organizmadaki Önemi :

• Ağızda mekanik sindirimle oluşan partiküllerin yapışıp lokma haline gelmesi.
• Yüzeyin kayganlaşması.
• Yüzey neminin korunması.
• Sindirim kanalı iç yüzeyinin enzimatik etkilerden korunması.
• Solunum kanalında hava ile giden partiküllerin sillere yapışması.
• Solucan ve kurbağada deri solunumunun gerçekleştirilmesi

2- Çok Hücreli Bezler :

• Basit Tubuler Bezler : Ter bezleri , mide bezleri , uterus bezleri.
• Bileşik Tubuler Bezleri : Tükürük bezi , erkeklerde Cowper bezi , dişilerde Bartholini bezleri.

• Basit Alvoler Bezler : Memelilerde görülmez kurbağa derisinde bulunur.
• Bileşik Alvoler Bezleri : Derinin yağ bezleri , prostat ve meme bezleri.
• Bileşik Tubuler Alvoler Bezler : Tükürük bezleri , yutak ve özefagus bezleri , pankreas , süt bezleri , prostat

Duyu Epiteli ve organizmada bulunduğu yerler :İç kulakta korti organında , burunda , dilde , gözde bulunur.
NOT : Deri ile alınan duyular epitel kökenli hücreler değil özelleşmiş sinir sonlarıyla alınır.
c-Kessel Epitel ve organizmada bulunduğu yerler :
Tükürük , ter , gözyaşı ve meme bezlerinin etrafında yıldız şeklinde kasılabilme yeteneği olan miyoepitel hücrelerdir. Salgı bezlerinin salgılarının boşaltılmasında rol oynar.

B-Bağ Dokusu

• Mezodermden meydana gelir.
• Hücre ve hücreler arası maddeden oluşur.
• Bol miktarda kan damarı ve sinirler içerir.
• Hücreler arası madde difüzyona elverişlidir.
• Yapısında esas doku hücreleri ve kan dokusun ait olan hücreler bulunur.
• Vücudun her noktasında bulunur.
• Esas hücrelerinin gerektiğinde bölünme yeteneği vardır .(Fibroblast)
• Hücreleri gerekirse diğer doku hücreleri haline dönüşebilir. ( Kıkırdak, kan,Kemik gibi.)

Bağ dokusu hücreler ve hücreler arası maddede meydana gelir. Hücreler arası madde şekilli ve şekilsiz elemanlar olarak iki tiptir ve fibroblastlar tarafından oluşturulur.
a-Hücreleri :
1-Fibroblastlar : Bağ dokusu ara maddesinin şekilli ve şekilsiz elemanlarını üretir.Bölünme yeteneği vardır. Gerekirse diğer doku hücreleri haline dönüşebilir.
2-Makrofag : Mikroorganizma , işlevsiz proteinler , kimyasal maddeler , yabancı cisimler , ölü hücre ve kanserli hücreleri fagositozla yok ederek vücudun savunmasında rol oynar.
3-Plazmasitler : Antikorlar meydana getirerek vücudun Hücresel olarak mikroorganizma ve yabancı proteinlere (Antijen) karşı korurlar.
4-Liposit : Yağ depolayan hücrelerdir.

5-Mastosit : Heparin salgılayarak bağ dokusu ara maddesinin katılaşmasını önler.Böylece ara maddenin difüzyona elverişli halde tutar.
F-Melanosit (Pigment Hücreleri) : Melanin pigmenti biriktirerek deri ve gözün U.V.ışınlara karşı korunmasında rol oynar.
NOT : Fibroblastlar ihtiyaç halinde diğer hücreler haline dönüşebilirler.
Örn: Osteositler.
b-Ara Madde :
1-Kollejen Lifleri : Gerilme ve çekilmelere dayanıklıdır. Tendonlarda , beyin zarı
2-Elastik Lifler : Uzayıp kısalabilirler. Alvoler oda ve kan damarları.
3-Retiküler (ağsı) lifler : Dalak , lenf düğümleri , karaciğer , kan damarları ,

Bağ Dokusunun Görevleri :

• Doku ve organları birbirine bağlar.
• Doku ve organlara şekil ve direnç kazandırır.
• Dokuları onarır ve doku kayıplarını tamir eder.
• Vücudun savunmasında Görev alır.
• Kan damarı içermeyen (epitel , kıkırdak ) dokuların beslenmesini sağlar.

C-Kıkırdak Dokusu

• Mezodermden meydana gelir.
• Hücre ve hücreler arası maddelerden oluşur.
• Omurgasızlardan sadece yumuşakça ve kafadanbacaklılarda bulunur.
• Kan damarı ve sinir içermez.
• Hücrelerin beslenmesi çevredeki bağ dokularından gerçekleşir.

a-Hücreleri :
Kondrositlerdir. Ara maddenin şekilli ve şekilsiz elemanlarını yaparlar. Ara madde içinde lakün adı verilen boşluklarda bulunurlar.
b-Ara madde :
1-Şekilsiz Eleman : Temel madde olup kondrin adı verilir.
2-Şekilli Elemanlar : Elastik ve kollejen liflerdir.
Kıkırdak doku ara maddesine göre üçe ayrılır.
1-Hiyalin kıkırdak : Kollejen lifler taşımasına karşın homojen yapı gösterir. Kıkırdaklı balıklarda iskelet , embriyonal dönemde iskelet , burun , trake , kaburga uçlarında bulunur. Metabolizması çok düşük ve regenerasyon yeteneği yoktur.
2-Elastik Kıkırdak : Ara madde elastik lifler taşırlar. Kulak kepçesi , ses telleri östaki borusu , dış kulak yolunda bulunur.
3-Fibröz (lifli) Kıkırdak : Bol miktarda Kollejen lifler taşırlar. Omurlar arasındaki diskte , diz kapağında , göğüs ve köprücük kemiğinin oynak (eklem) yerlerinde bulunur.
Görevi :
1-Bazı organların şekil kazanması (burun , kulak vb.)
2-Bazı organların yapı ve şekillerinin bozulması (Trake , bronş , östaki borusu )
3-Kemiklerin eklem bölgelerinde tahribatın önlenmesi , kayganlığın sağlanması
4-Kemikleşme (Kemiklerde boyca büyümenin sağlanması )
NOT: Kıkırdağın regenerasyon , büyümesi ve beslenmesi yapısında bol miktarda kan damarı ve sinirler taşıyan bağ dokusu yapısında olan ve perikondrium adını alan kıkırdak zarı ile gerçekleşir.
D-Kemik Dokusu

• Mezodermden köken alır.
• Hücre ve hücreler arası maddeden meydana gelir.
• Vücudun dişlerden sonra en sert yapılarıdır.
• Kıkırdak ve bağ dokusunun kemikleşmesi ile oluşur.
• Yapısında kan damarları ve sinirler bulunur.
• Arsa madde sert ve geçirimsizdir ; beslenme ,solunum ve boşaltım doku içine kadar özel kanal sistemi ile ulaşan kan damarlarından difüzyonla olur.

• Yaşam boyu metabolik ve hormonal etkilerle ; yenilenme , büyüme ve küçülme görülür.
• Vücud ta inorganik maddelerin depolandığı dokudu.
• Hücrelerine osteosit , ara maddeye ise osein denir.
• Kan dokusunun bütün hücreleri kırmızı kemik iliğinde oluşur.

K emikleşme: kıkırdak ara maddesine minarellerin çökelmesi ile sertleşmesine denir.Kemikleşme için gerekli koşullar:

• Yeterli ve dengeli beslenme.
• Vit-D ve vit-C.
• Dengeli hormon salınımı (Tirokalsitonin ve Parathormon)
• Dengeli ve yeterli mineral (Ca, Mg, P, F )
• Güneş ışını ve spor.

Kemik dokusu çeşitleri:
1- Süngersi kemik dokusu: İçleri kırmızı kemik iliği ile dolu düzensiz boşluklardan meydana gelmiştir. Uzun kemiklerin epifiz (Uç) kısımında bulunur. Kısa ve yassı kemiklerin merkezinde bulunur.
2- Sıkı kemik dokusu: Gözle görülen boşlukları olmayıp,mikroskobik kanallar taşır. Kan damarları ve sinirler bu kanallarda bulunur. Uzun kemiklerin diafiz (Gövde ) kısımında diğer kemiklerin merkezinde bulunur. Uzun kemiklerin gövdesindeki kanalda sarı kemik iliği bulunur.
Kemik dokusu hücreleri ve hücreler arası maddesi
a- Hücreleri:
1- Osteoblastlar: Kemik dokusu ara maddesini oluşturan hücrelerdir. Bu hücreler periost denen zarın hemen altında bulunurlar. Olgunlaştıklarında ara madde içinde kalıp osteositlere dönüşürler.
2-Osteoklastlar: Kemik kanalı ve boşlukların iç yüzeyinde bulunurlar. Fagositoz yetenekleri olup ara maddenin yıkılmasına neden olurlar. Kandan gelen monositlerin birleşmesinden oluşurlar. Kanda Ca dengesinin sağlanmasında rol oynarlar.
b- Ara madde:Osein denir organik ve inorganik olmak üzere iki kısımda oluşur.
1-Organik: Kollejen lifler ve şekilsiz proteinsel yapılardan meydana gelirler.
2-İnorganikokuya sertlik veren esas kısımdır. Kalsiyum fosfat, kalsiyum karbonat, magnezyum fosfat, kalsiyum florid vb. maddelerden oluşur.
Not: Sert olan ara maddenin kolay kırılmasını önleyen ara maddede bulunan kollejen liflerdir.
Kemik dokusunda büyüme :
1-Enine büyümeeriost tarafından sağlanır.
2-Boyca büyümeiafizle epifiz arasında kalan kıkırdağın kemikleşmesiyle gerçekleşir.

Not:Eşey hormonların etkisiyle epifiz eklenti yerindeki hücre bölünmesi dolayısıyla boyca büyüme durur.
Not: Kandokusunun bütün hücrelerinin oluşumu ve olgunlaşması kemik dokuda gerçekleşir.( Sadece T lenfositleri timusta , B lenfositleri sindirim sistemi lenfoid yapılarında olgunlaşır.)
E-Kan Dokusu

• Mezoderm orijinlidir.
• Hücre ve hücreler arası maddeden oluşur.
• Akışkandır. Damar ve kalp sistemi gibi kapalı ortamda bulunur. Vücutta kayıbı görülebilen tek dokudur.

• Hücreleri eritrositler , leukosit ve trombositlerdir. Kanın % 45 ‘ini oluştururlar.
• Ara maddeye plazma denir. Kanın % 55 ‘ini oluşturur.
• Akışkan olan dokuda hareket kalbin etkisiyle sağlanır.
• Tek hücreli ve mikroskobik organizmalarda bu doku bulunmaz.
• Hücreleri kısa ömürlüdür. Doku devamlı yenilenir.

Hücreler

Alyuvarların Özellikleri

• mm kanda 5 milyon tane bulunur. Değişik canlılarda farklıdır. (Tavukta 3,Kedide 9 milyon) kansızlıkta azalır. Oksijen yetersizliğinde artar.
• yuvarlak yası hücrelerdir.
• Memeliler hariç Diğer omurgalılarda çekirdeklidir. (Ancak çekirdek görev yapmaz.)
• Yalnız lamada eritrositler elips şeklinde ve çekirdeklidir.
• Kanda bulunan olgun eritrositlerde nukleus , E.R. , R.N.A., mitekondri , sentrozom , ribozom vb. organeller bulunmaz.
• Ortalama ömürleri 120 gündür.
• 8-Sitoplazmalarında hemoglobin ve karbonik anhidraz gibi enzimler taşır.
• 9-Boyanmamış eritrositlerin rengi hemoglobin içeriğine bağlı olarak yeşilden ten rengine değişir.

• 10-Eritrosit zarındaki mukopolisakaritlerin antijen özelliğinden dolayı kan grupları oluşur.
• 11-İnsanın 5. ayından itibaren alyuvarlar kırmızı kemik iliğinde üretilir.
• 12-Ergin alyuvarlarda mitekondri olmadığında gerekli enerji O2 ‘siz solunumla sağlanır.

• 13-Yaşlanan alyuvarlar dalak , karaciğer ve kemik iliğindeki makrofaglar tarafından parçalanır.

• 14-Kandaki hareketi yavaştır.

NOT :
1-Hemoglobin in beta zincirindeki valin aminoasit inin yerini gulutamin in alması eritrositin yapısını bozarak orak şeklinin oluşmasına neden olur. (Orak hücreli anemi.)
2-Hemoglobin sentezi ile alyuvar sayısının birbirleri ile ilişkisi yoktur. Demir etkisinde hemoglobin sentezi azalır ;ancak alyuvar üretimi sürer.
3-Kanda oksijen miktarı azalınca karaciğer ve böbreklerden salınan eritroprotein , eritrosit yapımını uyarır.


Akyuvarların Özellikleri :

• Çekirdeklidir.
• Renksizdir.
• Amipsi hareket ederler.
• damarların dışına çıkabilirler.
• kırmızı kemik iliği ve lenfatik yapılarda oluşurlar.
• Ortalama 1mm kanda 4000-11000 arasında bulunurlar.
• Enfeksiyon , alerjik durum ve beslenmeden sonra sayıları artar.
• Kan dışında bağ doku ve diğer dokularda da görülürler.
• Kan dokusunu geçici süre kullanırlar. Bağ dokusunda daha uzun süre kalırlar.
• Lenf dolaşımında bulunurlar.
• Ömürleri 1-2 saat ile 15 gün sürebilir.
• Kandaki sayısı ile enfeksiyonun şiddeti arasında doğru orantı vardır.
• Viral hastalıklarda sayısı azalır.

Akyuvarlar granulosit ve agranulosit olmak üzere iki hücre grubuna ayrılır.
A- Agranulositler:

a)Lenfositler:

• En küçük akyuvarlardır.
• Nukleus büyük ve düzdür.
• Hareket az veya hiç yoktur
• Kırmızı kemik iliğinde oluşurlar,daha sonra timüs ve sindirim sistemi lenfoid yapılarına giderek olgunlaşırlar ve tekrar kana geri dönerler.

• Vücudun hücresel ve humoral olarak savunulmasında görev alırlar.
• Gereğinde damar dışına çıkıp diğer dokulara geçerler.
• Bağ dokusuna geçip fibroblastlara dönüşebilirler.
• Merkezi sinir sistemi hariç her dokuda görülürler.
• Uzun ömürlü hücrelerdir.

b)Monositler:

• En büyük akyuvarlardır.
• Nukleus yuvarlak ,atnalı veya fasulye şeklinde olabilir.
• Sitoplazma granulsüz ve boldur.
• Çok hareketlidirler.
• Kırmızı kemik iliğinde oluşurlar.
• Bakteri , yabancı cisim ve hücre atıklarını fagositozla yok ederler.
• Gereğinde bağ dokusuna geçerek makrofajlara dönüşürler.
• Karaciğer Kupffer hücreleri ve akciğerlerdeki makrofajların orijinini oluştururlar.

B- Granulositler:

a)Nötrofiller:

• Çok hareketlidirler.
• Sitoplazmaları asidik ve bazik boyarlarla boyanmaz.
• Bakteri yel enfeksiyonlarda sayıları artar.
• Ameboid hareketlerle yabancı cisimleri fagositozla yok ederler.
• Gereğinde damar dışına çıkıp diğer dokularda fagositoz yaparlar.

b)Eozinofiller:

• Asit boyalarla pembeye boyanırlar.
• Ameboid hareket ederler
• Kanda ve bağ dokusunda fagositoz vücud savunulmasında rol alırlar.
• Daha çok antijenlere karşı görev yaparlar.
• Alerji ,paraziter hastalıklarda ve aşırı duyarlılıkta sayıları artar.

c)Bazofiller:

• Bazik boyalarla maviye boyanırlar.
• Histamin ve heparin içerirler.
• Bağ dokusu mast hücrelerine çok benzerler.
• Yangı oluşumunda rol oynarlar.

Trombositlerin özellikleri

• Megakaryosit denen dev hücrelerin sitoplazmik parçalarıdır.
• Balık,kurbağa,sürüngen ve kuşlarda çekirdekli ve gerçek hücresel yapılardır.
• Memelilerde sitoplazmik partiküllerdir.Gerçek hücre değillerdir.
• Normalde ömürleri 8-10 gündür.
• Kanın pıhtılaşmasında rol alırlar.
• Omurgalılarda trombositlerin yaptığı işi omurgasızlarda akyuvarlar yapar.
• Gerçek pıhtılaşma mekanizması omurgalılarda görülür.
• Memeliler hariç diğer omurgalılarda troımbositler kan köken hücrelerinden farklılaşır.
  
  

F-Kas Dokusu

• Mezodermden orijin alır.
• Hücreler arası madde bağ dokusundan oluşur.
• Hücreler ipliksi ve mekik şeklindedir.
• Hücre sitoplazmasında bol miktarda miyofibriller bulunur.
• Hücrelerin kontraksiyon ve ekspansiyon yetenekleri vardır.
• Hayvansal çok hücrelilerde vücud ve organ hareketini sağlar.
• Dokunun bölünme ve rejenerasyon yeteneği yoktur.
• Bol miktarda kan damarı ve sinirler içerir.
• Uyarı aldıklarında kimyasal bağ enerjisini mekanik enerjiye çevirirler.
• Uyarı alma,uyarı iletme ve uyarma yetenekleri vardır.

Yüksek yapılı (Omurgalılarda) İskelet kası (Çizgili kas) dokusu,Organ kası (Düz kas) dokusu ve kalp kası dokusu olmak üzere üç tip kas dokusu vardır.
a-Çizgili kaslar:

• İstemli çalışırlar.
• Motor sinirlerle uyarılır.
• İskelet sistemi üzerinde bulunur; vücudun hareketini sağlar.
• Hücrelerin kaynaşması sonucu çok çekirdekli görünürler.
• Kasılmaları hızlı ve şiddetlidir.
• Gerektiğinde oksijensiz solunum yaparlar; yorgunluk görülür.
• Glikojen depolarlar.
• Bolca keratin –P içerirler.
• Actin ve miyozin flamentleri düzgün sıralanış ( bantlaşma) gösterir.
• Yapısındaki miyoglobulin den dolayı kırmızı renkte görülürler. (Beyaz çizgili kaslarda vardır.)

• Eklem bacaklılarda hareket çizgili kaslarla sağlanır. Bu nedenle hareket hızlıdır.

• Bütün hücreleri sinirlerle temas halindedir. Gelen uyarı aynı anda temas ettiği bütün hücrelerde kasılma meydana getirir.

-Beyaz kaslar:Tavukların göğüs kasları, Tavşanda bacak, insanda kol kasları büyük ortanda beyaz kaslardan meydana gelmiştir.

Özellikleri:

• Çok az miyoglobulin içerirler.
• Enerjilerini glikojenin oksijensiz solunumla yıkımından üretirler.
• Kasılmaları hızlı ve büyük güç üretirler.
• Çok kısa sürede yorgunluk gösterirler.
• Mitokondri oranı azdır.
• Kanlanma oranı azdır.
• Ani hareketler (Kaçma, kurtulma vb.) için uygundur.

-Kırmızı kaslar:İnsanda bacak kasları, uçan kuşlarda kanat kasları gibi.

Özellikleri:

• Miyoglobulin çoktur.
• Enerjilerinin çoğunu öncelikle yağ asitlerinden karşılar.
• Yavaş kasılırlar.
• Uzun süre yorulmadan çalışırlar.
• Mitokondri sayısı çoktur.
• Kanlanma oranı fazladır.
• Uzun süreli hareketler (Koşma , yürüme , uçma ) için uygundur.

b-Düz kaslar:

• İğ şeklinde hücrelerden oluşur.
• Nukleus tek ve ortadadır.
• Pembe renklidir.
• Kalp hariç organların yapısında bulunur.
• Otonom sistemin kontrolünde çalışır. İstemsiz hareket ederler.
• Çalışmaları yavaş olup yorgunluk göstermezler.
• Oksijensiz solunum yapılmaz.
• Glikojen depolanmaz.
• Omurgalılarda organ hareketini sağlar. Bazı omurgasızlarda (Yumuşakça,Toprak solucanı vb.) vücud hareketinide sağlar. O nedenle bucanlılarda hareket oldukça yavaştır.
• Bantlaşma göstermezler.
• Uterus hariç rejenerasyon (Yenilenme) yetenekleri yoktur.
• Sinirler bir grup hücreyi uyarır, uyartı diğer hücrelere bu hücrelerden yayılır. nedenle bu kaslarda uyartıya verilen cevap yavaştır ve uzun sürelidir.

c-Kalp kası:

• Bantlaşma gösterirler.
• Sadece kalbin yapısında bulunur.
• Otonom sistem tarafından kontrol edilir.
• Bir veya iki nukleuslu olup nukleuslar merkezde bulunur.
• Mitokondri sayısı oldukça fazladır.
• Nöronlar belli noktalarda sinir düğümleri yaparlar;uyartılar hücrelere buradan yayılır.

• Çalışma temposu sinirlerle ve hormonlarla kontrol edilir.
• Kas telleri yan demetlerle birbirine bağlanır.( Sadece kalp kasında görülen özellik)
• Demetlerin arasını bağ dokusu doldurmuş olup bol miktarda kan damarları içerir.
• Ritmik ve otomatik olarak çalışır.
• Rejenasyon yetenekleri yoktur.

G-Sinir Dokusu

• Ektoderm orijinlidir.
• Nöron ve glia hücrelerinden oluşmuştur.
• Fiziksel ve kimyasal uyarıları elektriksel enerjiye dönüştürür.
• Uyarı alma , uyarı iletme ve uyarma özelliği vardır.
• Organizmada iç ve dış değişmelere karşı uygun tepkilerin oluşumunu sağlar.
• Gelişkin şekil omurgalılarda olmaka beraber, süngerler hariç diğer omurgasızlarda da bulunur.
• Nörotransmiter madde (Sinirsel hormon) üreterek salgı bezleri gibi çalışır.
• Rejenerasyon yetenekleri yoktur .Ancak periferik sinirlerde aksonları saran schwann hücrelerin etkisi ile aksonlarında oluşan dejenerasyon onarılabilir.

• Organizmada merkezi(Beyin ve omurilik) ve çevresel sinir sistemini oluşturur.
• Çevresel sistemde ara madde bağ dokusundan oluşurken , merkezi sistemde ara madde nöroglia tarafından oluşturulur.

a-Hücreleri: (Nöronlar)

• Kimyasal ve fiziksel olarak uyarılır.
• Uyarıyı elektriksel olarak hücre zarında taşır.
• Uyartıyı kimyasal olarak başka hücreye aktarır.
• Nörotransmiter maddeleri üretir.(Akson uçlarında).
• Uzantılarını kısmen dejenere edebilirler.
• Hücre gövdesinden kısa (Dendirt ) ve uzun (Akson) uzantıları bulunur.
• Uyarı dendirt ve hücre gövdesi ile alınır , akson uçları ile verilir.

b-Ara madde (Nöroglia dokusu)

• Glia ve schwann hücreleri tarafından oluşturulur.
• Nöronların arasını, nöron hücrelerinin uzantıları ve glia hücreleri extrasellular boşluk kalmayacak şekilde doldururlar.

• Glia hücreleri ; sinir dokusunun ,beslenmesinde , solunumunda ve desteklenmesinde rol oynar.

• Dokuda ölen sinir hücrelerinin yerini doldurur.
• Ara maddesinden izole edilen sinir hücresi ölür.

NOT : Retikula Endotelial Sistem

Bulunduğu Yapı ve organlar :

• • Bağ dokusu ---------- Histiyositler
  • Karaciğer ---------- Kupffer hücresi
  • Akciğer ---------- Makrofaglar
  • Lenf düğümleri ----- Makrofaglar
  • Dalak --------- Makrofaglar
  • Kemik iliği ---------- -Makrofaglar
  • Kemik ---------- Osteoklast
  • Merkezi sinir sis.--- -Glia hücreleri
  • Eklem sıvısı -------- -Tip A hücresi

CANLILARDA SİNİR SİSTEMİ

1-Nöronlar
Uyarılma , uyarıyı değerlendirme , uyarıyı taşıma (iletme) ve diğer hücreleri uyarma Yeteneği vardır. Sinir sisteminin esas hücreleridir.
Uyarıyı alma : Kimyasal veya fiziksel etkilerle dendrıt , hücre gövdesi ve ranvier boğumlarından olur.
Uyarıyı İletme (taşıma) : Elektriksel etkiyle gerçekleşir.
Uyarma : Kimyasal olarak gerçekleşir.
Morfolojilerine göre üçe ayrılır.

1-Uni polar (tek kutuplu) : Daha çok omurgasızlarda , omurgalılarda embriyonal gelişiminde görülür.
2-Bi polar (iki kutuplu) : Kulakta (korti organında) duyma , burunda koklama , retinada ve sinir merkezinde görülür.
3-Multi polar (çok kutuplu) : Sinir sisteminin çoğu hücreleri böyledir.
- Uni polar ve bi polar nöronlar sensorik (duyu nöronu)karakterindedir.
- Multi polar nöronlar ise ara ve motor nöronları karakterindedir.
Görevlerine göre nöronlar üç çeşittir.

1-Duyu nöronları:Reseptörlerden aldığı uyarıları ara nöronlar taşıyan nöronlardır.
2-Ara nöronlar: Duyu nöronlarından aldıkları uyarıları değerlendirip ilgili davranışın oluşması için efektörle ilgili motor nöronlara aktaran ve M.S.S yi oluşturan nöronlardır
3-Motor nöronlar:Ara nöronlardan aldıkları uyarıları ilgili efektörlere taşıyan nöronlardır


2-Nöroglia Hücreleri

• Nöronların beslenmesi .
• Artık maddelerin uzaklaştırılması .
• Nöronların izolasyonu ve İmpulsların düzenli iletimi .
• Nöronların desteklenmesi .
• Sistemin toksin ve mikro organizmalara karşı korunması .
• Dokusal dejenerasyonda dejenere olan bölgenin doldurulması ve yamanmasında .
• Merkezi sistemde nöronlarda miyelin kınını oluşturma (beyin ve omurilik ak maddesinde) rol oynar.

3-Schwann Hücreleri

• Periferik sinirlerde miyelin kınını oluşturmak.
• Miyelin sinirlerde aksonu kuşatmak.
• Periferik aksonların İşlevliliğinin dev***** sağlarlar.
• Periferik sinirlerde aksonların yaşamı ve fonksiyonlarının devamı için zorunludur.
• Periferik sinirlerde aksonların regenerasyon’ unu sağlar.
• Nörilemmayı meydana getirir.

Miyelin Kını

• Aksonlarda izolasyonu sağlayarak uyartı iletim hızını arttırır.
• Miyelinsiz nöronlarda aksonlar schwann hücreleri ile örtülüdür.
• Nörona ait oluşum değildir.
• Ranvier boğumlarında bulunmaz.
• Merkezi sistemde glia hücreleri perifer sistemde schwann hücreleri oluşturur.
• Merkezi sinir sisteminin çoğu hücreleri ve otonom sisteminin postganglionik nöronları miyelinsizdir.
• Miyelin izolasyon görevi gördüğü için impulsun iletimi ranvier boğumları arasında sıçramalarla (Saltotorik) gerçekleşir ve ileti hızı artar.
• Nöronlarda enerji tasarrufu sağlar.

Miyelin Kınını Taşıyan Yapılar
1-Somatik sinirler
2-merkezi sinir sisteminin bazı hücreleri
3-Otonom sistemin preganglionik nöronları
İmpuls Oluşumu ve İletimi

Sinir Hücresi Uyarıldığında (İmpuls oluştuğunda),

• O2 tüketimi artar.
• Glikoz tüketimi artar.
• CO2 artar.
• Isı artar.
• Na iyonları hücre içerisine alınır.
• ATP tüketimi artar.
• K iyonları hücre dışına çıkar.

Uyarılan sinir hücresinde elektriksel polarizasyonda gerçekleşen değişimler:


Sinir telinden geçen impuls sayısı
1-Uyartının kuvveti
2-Uyartının şiddeti
3-Uyartının tekrarlanma sıklığı
4-Uyartının süresine..................... bağlıdır
.

İmpulsun hızı
1-Aksonun miyelinli olup olmaması (Miyelinli sinirlerde daha hızlı)
2-Ranvier boğum sayısı (Sayı azaldıkça hız artar) (Arasındaki mesafe arttıkça hız artar.)
3-Akson çapı (Çap büyüdükçe hız artar.)
NOT : Ranvier boğumları arasındaki mesafenin uzaması iletimi hızlandırır.


İmpulsların Özelliği ve Sonuçları (Etkileri)

• Eşik şiddeti altındaki uyarılar sinirde tepki oluşturmaz.
• Eşik şiddetindeki uyartı sinirde bir veya birkaç impuls oluşturur. Bu impulslar sinir boyunca ilerler. İmpulslar sinapsları geçse bile efektör yapıda tepki zayıf ve bölgesel olur.
• Eşik şiddetinden fazla uyarı sinirde
  • İmpuls sayısının artmasına
  • Sinapstan geçen impuls sayısının artmasına
  • Tepkinin şiddetinin artmasına
  • Daha fazla efektörle cevap verilmesine neden olur.
• Uyartının şiddeti impulsun hızını ve etkisini değiştirmez.
• Uyartının şiddeti oluşan impuls sayısıyla doğru orantılıdır.
• İmpuls sayısı uyartının şiddeti ve süresine bağlıdır.
• Uyartının şekli (Kimyasal veya Fiziksel) impuls özelliklerini etkilemez.
• İmpuls sinapslardan daha yavaş geçer.(Kimyasal yol)
• İmpulsların sinapslarda engellenmesi veya desteklenmesi (kolaylaştırılması) diğer sinapslarla salgılanan nörotransmiter maddeler veya kimyasal alıcılarla olur.
• Farklı resöpterlerden alınan farklı uyaranlar sinir hücrelerinde aynı mekanizma ile taşınır.

Tepkinin Derecesinde

• Nöronların sayısı
• Dizilişleri
• İmpuls sayısı
• Uyartı süresi
• Nöronlar arasındaki bağlantı sayısı önemlidir.

A-Difüz (Ağsı) Sinir Sistemi

• Hidralarda görülür. İlk özelleşmiş sinir sistemidir.
• İlk özelleşmiş hücreler (Nöronlar) bu sistemde görülür.
• Merkezileşme yoktur. Tek tip nöronlardan oluşur. Ancak getirici ***ürücü roller üstlenir.
• Nöronlar arası sinaps bölgesi bulunmaz., impuls hücreden hücreye fiziksel temas bölgelerinden geçer.
• İmpulslar hücreler arasında zayıflayarak taşınır.
• Uyartının şiddeti önemlidir. Zayıf uyarana lokal şiddetli uyarana genel tepki verirler.
• Anlamlı tepkiler yoktur. Değişik uyarana tek tip tepki verirler.
• Tepki tüm vücut a verilir. (Uzaklaşma , Trikositlerin açılması vb.)
• Nöronlarda impuls her yönde iletilir. (Uyartı vücudun her yönüne yayılır.)

B-Radyal (Halkasal) Sinir Sistemi

• Medüzlerde görülür.
• Halkasal ve ışınsal olarak bağımsız organize olan iki sistemden oluşur.
• Ektodermal sistemle beslenme sağlanır. (Multipolar nöronlar.)
• Işınsal ve radyal sistemle ritmik hareket sağlanır. (Bipolar nöronlar.)
• İlk sinaps oluşumu bu canlılarda görülür ve iletim (impuls) tek yönde iletilir.
• Beslenme ve hareket birbirinden bağımsız şekilde gerçekleşebilir.
• Merkezi sinir sistemi bulunmaz.

C-İp Merdiven Sinir Sistemi

• Planariyalardan itibaren tüm organizmalarda görülür.
• Organizmanın ventral (karın) bölgesinde yer alır.
• Sistem sağ ve sol iki sinir kordonu ve bunları enine bağlayan sinirlerden oluşur.
• Baş bölgesinde merkezi ganglion (beyin görevi görür) ve her halkada bir çift ganglion bulunur. (omurilik görevi görür.)
• Reseptör ve efektörler gelişkindir. Bu nedenle sinir sisteminde ilk kez nöronlar yapı ve işlevsel olarak duyu, ara ve motor nöronları şeklinde organize olmuşlardır.
• İlk merkezileşme bu sistemle başlar.
• İlk öğrenme bu sistemle başlar.
• İlk anlamlı tepkiler (uyarıya göre değişen) bu sistemle ortaya çıkar.
• Baş ganglion unun (beyin işlevli) diğer gangliyonlara (omurilik işlevli) baskınlığı omurgalıların beyninin omuriliğe baskınlığına göre daha azdır.

Omurgalılarda Merkezi Sinir Sisteminin Karşılaştırılması

• Koklama lobu memelilere doğru beyindeki oranı küçülür.
• Orta beyin memelilere doğru beyimdeki oranı küçülür.
• Ön beyin memelilere doğru büyür.
• Arka beyin memelilere doğru büyür.
• Beyinin vücuda oranı memelilere doğru büyür.
• Ön beyin balıklarda tek diğer omurgalılarda iki parçadır.
• Ön beyin girintileri memelilerde görülür.
• Nasırlı cisim memelilerde görülür.
• Beyincik En gelişkin şeklini memelilerde almıştır.
• Beyin üçgeni sürüngen , kuş ve memelilerde görülür.
• Beyinciğin beyne oranı en fazla kuşlarda görülür.
• En fazla beyin kıvrımı insandadır.
• Beyinin; omuriliğe ve vücuda oranı en fazla insandadır.
• Memelilerde gelişkin ve kıvrımlı korteks görülür.

A)Ön beyin :

I-Uç beyin

• Koklama lobu ve beyin yarım kürelerinden oluşur.
• Beyin yarım küreleri Rolando yarığı ile önden arkaya doğru ayrılmıştır.
• Rolando yarığının önünde duyu arkasında ise motor merkezleri bulunur.
• Merkezlerin kapladığı alan kas faaliyeti ve duyusal yoğunlukla ilgilidir.

Örn:El, dudak, yüz ile ilgili alanlar fazla, sırt, bel, kol ile ilgili alanlar azdır.

• Dış yüzeyine korteks denir ve (memelilerde görülür) Nöron övdelerinden oluşur.
• İç kısmı aksonlardan meydana gelir ve medulla adı verilir.
• Yarım kürelerin içinde 1. ve 2. karıncıklar bulunur.
• Yarım küreler beyin üçgeni ve nasırlı cisimle birbirine bağlantılıdır.
• Yarım küreler vücudu çapraz kontrol ederler.
• Bu bölgede görme, işitme, koklama, tadma, istemli hareketler,konuşma, yazma, anlama, zeka,hafıza gibi mental yetenekler bulunur.
• Beyin yarım küreleri çıkarılan canlı yaşar ancak;dış uyarılara tepkisiz,hafızasız ve iradesizdir.
• Düşünerek ve isteyerek yaptığımız her davranışın merkezi buradadır.
• Uyku halinde işlevsizdir.

Not: Beyin yarım küresi çıkarılmış kuşlarda görülen sonuç:

• İtilirse yürür.
• Ağzına yiyecek konursa yer.
• Havaya atılırsa uçar.
• Önüne yiyecek konursa aç olsada yemez.

II-Ara beyin

• Beyin yarım küreleri arasında yer alır.
• 3. karıncığın duvarlarından meydana gelir.
• Karıncığın yan duvarları thalamus, tabanı hipothalamus, tavanı ise epithalamus tur.

a-Epithalamus:

• Bazı sürüngenlerde üçüncü gözü oluşturur.
• Kuş ve memelilerde salgı bezi olarak gelişir.

b-Hipothalamus:

• Otomatlaşmış işlevleri yönetir.
• Evrimsel süreçte fazla değişmemiştir.
• Denetlemeyi sinirsel veya humoral gerçekleştirir.

Denetlediği önemli işlevler:

-Vücud ısısı-Su dengesi -İştah- Karbonhidrat metabolizması - yağ metabolizması -Uyku ve uyanıklık-Heyecan -Kızgınlık -Korku-Seksüel istek -İç salgı isteminin denetlenmesi

• Otonom sistemin denetlenmesinde rol oynar.

c-Thalamus:

• Koklama hariç bütün duyuların toplandığı yerdir.
• Dokunma ,ısı ve acı ile ilgili duyular thalamus ta değerlendirilir.
• Gelen duyular iyi, kötü, hoş, güzel gibi özelliklerle değerlendirdikten sonra korteksteki ilgili merkeze iletilir.
• Korku, sevinç, tasa, üzüntü, ceza gibi hissi duyguları etkiler.
• Görsel yataklar olarakta adlandırılır.

B) Orta beyin

• Ön ve arka beyin arsında pons un önünde bulunur.
• Görme ile ilgili refleks merkezlerini taşır.(Işık karşısında göz bebeklerinin hareketi.)
• İşitme ile ilgili refleks merkezlerini taşır.(Kulakların sesin geldiği yöne dönmesi.)

C)Arka beyin

a-Beyincik:

• İki yarı küreden oluşur.
• Yarı küreler pons la birbirine bağlıdır.
• Dışta boz madde içte ise ak madde vardır.
• Kuş ve memelilerde çok gelişmiştir.
• Vücudun dengesinin korunması ve kas tonusunun sağlanmasında rol oynar.
• Beyine gelen denge, işitme ve görme sinirleri beyincikle ilişkilidir.
• Beyinden çıkan hareket nöronları beyincikle ilişkilidir.
• Beyinciği çıkarılan canlılarda kas hareketleri olur ancak dengesizdir.

b-Pons:

• Beyincik yarı kürelerinin bağlantısını sağlar.
• Beyinciği beynin diğer kısımları arasında bağlantısını sağlar.
• Kas tonusunun korunmasında rol oynar.

c-Omurilik soğanı:

• Dışta ak içte boz madde bulunur
• Omurilikle beyinin diğer kısımları arasındaki sinirlerin çapraz yaparak geçişini sağlar.
• Çok önemli hayatsal olayların kontrolünü sağlar. Refleks merkezi gibi çalışır.- Çiğneme , - Yutma - Emme , - Öksürme , - Aksırma , - Hıçkırık , Kalp atışı , - Soluk alıp verme- Metabolizmanın düzenlenmesi , - Arterlerin daralıp genişlemesi , - Kan şekerinin ayarlanması - İdrar çıkarma
• Zarar görmesi veya darbe alması sonucu reflekslerin durması nedeni ile ölüm görülür.

OMURİLİK

• Dışta ak madde , İçte boz madde vardır.
• Merkezinde omurilik kanalı bulunur.
• Refleks merkezi olarak iş görür.
• Otonom sisteme ait bazı refleksleri kontrol eder.
• Beyinin etkisi olmadan bazı refleksleri kontrol eder.
• Otomatlaşan bazı istemli hareketlerin kontrolünü yapar
• İlkel canlılardan gelişmişlere doğru beyinin omuriliğe oranı gittikçe artar.

Örn:Önce beyinin kontrolünde yapılan dans etme, piyano çalma, örgü rme
önce beyinin kontrolünde yapılır daha sonra alışkanlık haline gelerek omuriliğin kontrolüne geçer.
Not:Embriyonik gelişimde ilk önce omurilik sonra beyin gelişir,hareket,beslenme,duyu önceleri omurilik tarafından yürütülür,davranışlar bilinçsizce sürdürülür. Beyin geliştikten sonra kontrol beyine geçer ve davranışlar bilinçli şekilde gerçekleştirilir.
Çevresel sinir sistemi kısımları ve görevleri
Beyin ve omurilik ile hedef organlar arasında bağlantı oluşturan sinirlerdir. 12 çift beyinden 31 çift omurilikten çıkar. Bunlar çevresel sinir sistemi oluştururlar ve iki kısımda incelenirler.

A-Somatik sinir sistemi

• İstemli faaliyetlerin yürütülmesini sağlar.
• Beyin ve omurilikten çıkan sinir çiftleridir.
• Bunlar duyu ve motor nöronlarını taşırlar, bazı sinirlerde sadece motor bazısında sadece duyu bazısında ise karma nöronlar taşınır.
• Çapları büyüktür.
• Miyelin kını taşırlar.
• İletimleri hızlıdır.
• İşlevlerini kaybettiklerinde ilgili kaslar görevlerini yapamaz ve atrofiye uğrar.(Körelir.)
• Merkezi sinir sistemi ile hedef organ arasında tek nöron bulunur.
• İmpuls oluşumu ve engellenmesi merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir.

B-Otonom sinir sistemi

• İstem dışı çalışan yapı ve iç organların denetimini sağlarlar.
• Yalnız motor nöronlardan oluşur.
• Merkezi sinir sistemi ile hedef organ arasında ganglionlarla bağlantılı iki nöron görev alır.
• Preganglionik nöronlar miyelinli postganglionik nöronlar ise miyelinsizdir.
• Çapları küçüktür.
• İleti hızları azdır.
• İşlevlerini kaybettiklerinde hedef yapı çalışmasını durdurmaz ancak işlevlerin düzenlenmesinde bozukluklar görülür.
• İşlevlerini kaybettiklerinde hedef yapıda gerileme ve atrofi görülmez.
• Otonom sistem hedef yapıya sempatik ve parasempatik olmak üzere iki zıt özellikte sinir gönderir.
• İmpuls oluşumu ve engellenmesi hem merkezi sinir sisteminde hemde ara ganglionlarda gerçekleşir.

Sempatik ve parasempatik sistemlerin özellikleri- karşılaştırılması
1-Sempatik nöronlar omuriliğin göğüs ve bel bölgesinden çıkar,
*- parasempatik nöronlar ise beyin(Medulla oblangata) ve sağrı bölgesinden çıkar.
2-Sempatik sistemin ganglionları omuriliğin yanındadır. Preganglionik nöronlar kısa, postganglionik nöronlar ise uzundur.
*-Parasempatik nöronların ganglionları hedef organın yanındadır.Preganglionik nöronlar uzun, postganglionik nöronlar ise kısadır.
3-Sempatik sistem organizmada zor duruma karşı korunma tedbirlerini harekete geçmesini sağlar. (Kızma, heyecan, korkum, vb.)
-*Parasempatik sistem ise normal durumda vegetatif davranışların harekete geçmesini sağlar.(Beslenme, büyüme ve gelişme, üreme vb.)
4- Her ikiside koordineli çalışır.
5-Otonom sistem , hipothalamus, korteks, omurilik soğanı, pons gibi
merkezlerden yönetilir.
Notlar
Belli merkezlerin dejenerasyonu ve buna bağlı olarak organizmada görülen davranış değişiklikleri:
1-İp merdiven sinir sistemine sahip canlılarda baş (baş ganglionu) kesilse dahi pek çok vegetatif davranışlar görülür.( Uçma, yürüme, iğne sokma,vb.) Bunun nedeni bu tür davranışların ara ganglionlardan yürütülmesidir.
2-Beyin yarım küreleri çıkarılmış kuşlarda , havaya atılırsa uçma, ağzına yiyecek konursa yeme, dala konma,itilince yürüme davranışı görülür. Ancak;hareketleri bilinçsizdir. Kendiliğinden uçamaz, önündeki yiyeceği yiyemez.
3-Omurilik soğanı kalmak şartı ile oluşturulan spinal canlılarda;kan basıncı,yutma, kusma, tükürük salgılama, dolaşım ve solunum refleksleri görülür .Omurilik soğanım kesilen canlılarda bu refleksler görülmez.
4-Omurgalılarda sempatik sistem dejenere olursa veya çıkarılırsa sistemler çalışmaya devam eder ancak çalışmaları düzensizdir.
Refleks
Reseptör, duyu nöronu, ara nöron, motor nöron ve efektör yapı tarafından oluşur. Reseptörle alınan uyarılar ilgili nöronlardan geçerek efektöre ulaşır ve ilgili tepki çok kısa sürede verilir.
Refleksler iki gruba ayrılır:
1-Beyin ve omurilik köklerinde doğuştan var olan refleksler.
Türe özgükarakterler içerir.
- Kalp damar refleksi , Sindirim , solunum, boşaltımla ilgili refleksler ,Metabolizmanın düzenlenmesi , Vaziyet alma ve yer değiştirme refleksi.
2-Çalışma ve deneylerle kazanılan refleksler.
a) Doğal kazanılan refleksler.(Uyaran etkisi ile gerçekleşen refleksler)
b) Suni kazanılan refleksler.Uyaranı hatırlatan farklı uyaranlarla gerçekleşen
refleksler)

1-Doğuştan var olan refleks:Ağıza alınan besinle. (Ağız, dil, damak)
2-Doğal kazanılmış refleksaha önce tadılan besinin görülmesi ile(Göz)
3-Suni kazanılmış refleks:Beslenmeyi hatırlatan zil sesi ile. (Kulak)
4-İlgili tepkinin oluşturmak: Tükürük salgısını oluşturmak.

Refleks yayı

Pavlov'un deneyi

Önemli sinir yolları
İmpulsların sinir sistemindeki hareketleri esnasında gerçekleşen engelleme ve kolaylaştırmalar özel tepki ve davranışların oluşumunda rol oynar.Sinir sisteminde görülen önemli sinir yolları bu kolaylaştırma ve engellemelerin gerçekleşmesinde rol oynayan oluşumlar olarak karşımıza çıkarlar.

1-Konvergent yol

2-Divergent yol

4-Çoğaltma zinciri

5-Kapalı Devre

Kalp ve solunum uyarı gelir. Kalbin yapısındaki uyarı merkezini uyarır. Bu uyarı aynı nöronun uyaranı haline gelir. Çalışma ritmik olarak sürdürülür.Kalp masajı ve suni solunum un esasıdır.
Duyu Organları
Görme
Gözde ışığı kıran yapılar; a-Kornea b-Göz merceği
Gözde duyu hücreleri;
a-Çubuk hücreleri -ışığı algılar
b-Koni hücreleri-renk algılar (Mavi-yeşil-kırmızı)

Işığın görme oluşuncaya kadar geçtiği yapılar:Kornea-Göz bebeği-Mercek-Camsı cisim-Retina(duyu hücreleri)-Duyu sinirleri-Orta beyin(optik kiyazma)-Beyin kabuğu(görme merkezi)
Göz kusurları:

İşitme
Cisimlerden gelen titreşimlerin ses olarak algılanıncaya kadar takip ettiği yol :Kulak kepçesi-Dış kulak yolu-Kulak zarı-Çekiç,Öre,Özengi kemikleri-Oval pencere-kohlea-Korti organı(Duyu hücreleri)- Duyu sinirleri-Beyin(İşitme merkezi)


Koku


Tad

HORMONAL DENETİM

Çok hücreli komplex organizmalarda iç ve dış ortam uyarılarına uygun tepkinin verilmesi. Hücre, doku, organ ve sistemlerin çalışmasının kontrolü ve koordinasyonlarının sağlanması. Homeostasinin korunması sinir sistemi ve iç salgı (Endocrin) sistemi ile sağlanır. Bu iki sisteme denetleyici sistemlerde denir. Endocrin sistem denetimini hormon adı verilen özel organik maddelerle yaparlar.

Hormonların genel özellikleri:

• Her canlının kendisi tarafından oluşturulur. Ancak dışarıdan alındığında da etkilidirler.
• Organik moleküllerdir. (Polipeptid ,amino asit, steroid, pürin veya bunların türevleri şeklinde olabilirler.)
• Polipeptid yapıda olanlar sindirim enzimlerinden etkilenirler.
• Çok az miktarlarda dahi etkilidirler. (Bu özellikleri ile vitaminlere benzerler.)
• Az veya çok salgılanmaları anormalliklere neden olur.
• İç salgı bezleri, sinir hücreleri ve bez olmayan yapılarda üretilirler.
• Etkilerini üretildikleri yerde değil hedef yapılarda gerçekleştirirler. Örn:FSH hipofiz de üretilir ancak hedef yapı ovaryumdur.
• Hormonların etkiledikleri hücre doku organ veya sisteme hedef yapı denir.
• Bazı hormonlar genel etkiye sahiptir. Vücudun tümü hedef yapıdır. Örn:Tiroksin ,STH vb.
• Bazı hormonlar lokal etkiye sahiptir. Özel bir doku orga veya sistemde etkili olur. Örn:Sekretin, FSH,ACTH vb.
• İşlevlerini yapan hormonlar hücre metabolizması, boşaltımla veya karaciğer tarafından elemine edilirler.
• Bazı hormonlar farklı hedef yapılarda farklı etkilerde bulunurlar. Örn: Eşey hormonları üreme sisteminde primer etki oluştururken, iskelet,kas, deri vb. yapılarda sekonder etki meydana getirir.
• Hormonların salgılanması sinir sistemi ve hipofizin denetimi altında gerçekleşir.
• Farklı hormonlar aynı hedef yapıda farklı etkilere neden olurlar.
• Sinir hücreleri tarafından oluşturulan hormonlara nörohormonlar denir.
• Hormonal etki sinirsel etkiye göre oldukça yavaş gerçekleşir ancak etkisi uzun sürer.
• Endokrin sistem üzerindeki sinirsel denetim iç ve dış uyaranlara bağlıdır.

Hormonların Kimyasal Yapıları:

1. Protein: Büyüme hormonu ve gonodotropinler
2. Peptidler:Oksitosin, Antidiüretik hormon, ACTH, Glukagon, İnsülin
3. Amino asit ve türevleri:Tiroksin, Epinefrin(Adrenalin), Norepinefrin(Noradrenalin),
4. Steroidler:Eşey hormonları, Minerolokortikoid (Aldosteron),Glikokortikoidler(Kortizol=Kortizon), Ekdizon
5. Pürin ve türevleri:Sitokinin, Zeatin

Hormonların salgılanmalarının düzenlenmesi:
Organizmalarda hormonların belli bir düzen içinde üretilmesi gerekir. Bu düzenleme farklı organizmalarda farklı şekillerde gerçekleşebilir. Bitkilerde hormonlar çevresel uyaranlar etkisi ile üretilir. Isı, ışık, su vb. Dolaşım sistemine sahip olmayan canlılarda iç salgı sistemide yoktur. Bunlarda hormonal düzenleme sinir sistemince oluşturulan hormonlarla sinir sisteminin kontrolünde yapılır. Dolaşım sistemine sahip canlılarda iç salgı sistemide vardır.(Toprak solucanı hariç.) Bunlarda denetim sinir sistemi ve iç salgı sistemi tarafından yapılır. Sinir sistemine ait yapı olan Hipothalamus ve iç salgı sistemine ait yapı olan Hipofiz bezi bu düzenlemeden sorumlu yapılardır.

Hormonların salgılanmasında:

1. Uyaran faktörün metabolik düzeyinin değişmesi. Örn:Kan kalsiyum değeri Triokalsitonon ve parathormon un salgılanmasında uyaran faktördür.
2. Hormonun kandaki düzeyinin değişmesi. Örn:ACTH ve adrenal korteks hormonlarının kan düzeyleri
3. Sinirsel düzenleme. Örn:İnsülin ve glukagon salgılanması
4. Biyoritim.Örn:Tiroksinin ve eşey hormonlarının mevsimsel salgılanması.
5. Negatif geri bildirim. Örn: Kanda tiroksin miktarındaki artış ,TSH salgılanmasını durdurur.
6. Pozitif geri bildirim: Örn: Kanda östrojen miktarındaki artış LH salgılanmasını uyarır.

Hormonların hedef yapıdaki etki mekanizması:

1. Hücre zarı geçirgenliğine etki ederek. Örn: Böbrek ve ince bağırsaklarda su ve mineral alınımı antidiüretik hormon ve minerolokortikoid vb.
2. Hücre organellerine etki ederek. Örn:Tiroksin mitokondrileri etkileyerek metabolizmayı kontrol eder.
3. Hücre dışından madde alınımını kontrol ederek. Örn:İnsülin hormonu etkisiyle çizgili kas hücrelerine glikoz ve amino asitlerin girişi.
4. Hücrede protein sentezini kontrol ederek. Örn:Büyüme hormonu (Hücrede m-RNA sentezi başlatır.)

Not:Hormonların belirli hücreler üzerine etkili olmasının nedeni ; hücre zarlarında bulunan ve belli bir hormona duyarlı olan proteinsel almaçlardır.


Endokrin Sisteme ait olmayan ancak hormon üreten yapılar:

• Sinir hücreleri:Akson uçlarından salgılanan nörotransmiter maddeler sinirsel hormonlardır.
• Mide: Mideden salgılanan Gastrin hormonu mideye besin geldiğinde mide salgısının oluşumunu uyarır.
• İncebağırsaklar: İncebağırsaklardan mideyi , pankreası ve safra kesesini uyaran hormonlar salgılanır.
  1. Enterogastron:İncebağırsaklarda yağca zengin besinler varsa mide hareketlerini yavaşlatır.
  2. Pankreozimin: İnce bağırsakta proteince zengin besinler geldiğinde pankreastan enzimce zengin salgının oluşumunu uyarır.
  3. Sekretin: İncebağırsakta besin varsa pankreastan bikarbonatça zengin salgının oluşumunu uyarır.
  4. Kolosisteokinin:İnce bağırsaktan salgılanır safra kesesinin safra salgılamasını uyarır.
• Plasenta: Gelişimini tamamladıktan sonra hamileliğin dev***** sağlayan progesteron salgılar.

Canlılarda Denetim:
A-Tek hücrelilerde:
Bütün yaşamsal olaylar hücre denetim merkezi olan nukleus tarafından yürütülür. Ancak tek hücrelilerde populasyon büyüklüğünün hormon benzeri maddelerin ortamdaki varlıkları ile denetlendiği kabul edilmektedir. Düşük miktarlarda büyüme ve üremeyi hızlandıran ,miktarı artıkça büyüme ve üremeyi engelleyen bu metabolik artıklar hormonların etki ve işlevine sahiptirler.

B- Bitkilerde:
Bitkilerde sinir sistemi ve endokrin sistem bulunmaz. Ancak hormonal denetim vardır. Bitkilerde metabolik yönden aktif hücreler ikincil işlev olarak hormon üretimide yaparlar. (Meristematik doku). Hormon üretimi ısı-ışık-su-uyaran kimyasallar-fiziksel etkiler (Yaralanma) gibi faktörlerle denetlenir.

Bitkilerde hormon üretilen yapılar:

• Kök ve gövde ucu
• Yapraklar
• Tohum
• Depo gövde ve köklerde
• Tomurcuk
• Dikotiledon’larda yara bölgesi
• Meyve

Bitkilerde taşıma sistemi olmadığı için hormonların taşınması difüzyonla olur. Hedef yapılar, hormon üreten yapılara çok yakındırlar
Bitkisel hormonlar; bitkilerde hücre bölünmesi, hücre büyümesi , çimlenmenin uyarılması veya engellenmesi, gövde – meyva- yaprak- kök büyümesi, meyva olgunlaşması, yaprak dökülmesi, Yaraların kapanması, tropizma gibi önemli yaşamsal olayların gerçekleşmesinde rol oynayan organik maddelerdir.
Bitkisel hormonları bitkilerde geçekleştirdikleri etkiye göre iki grupta incelenebilir.
Gelişimi uyaran hormonlar: Oksin – Sitokinin – Giberillin
Gelişime ket vuran hormonlar: Absisik asit – Etilen – Çok miktardaki oksin

Başlıca bitkisel hormonlar ve görevleri:
1-Oksin:
Üretildiği yer:Gövde ve kök uçlarında , yapraklarda meristematik hücrelere tarafından oluşturulur.

Etkisi:

• Büyüme bölgesindeki hücrelerin büyümesini sağlar.
• Bazı dokularda hücre bölünmesini uyarır.
• Yeni köklerin oluşumunda rol oynar.
• Hücre , doku farklılaşması sağlar.
• Gövde, kök, yaprak ve meyve büyümesini sağlar.
• Fototropizmaya neden olur.
• Ovaryum gelişimini uyarır ve tohumsuz meyve oluşumunu sağlar.
• İlkbaharda kambium faaliyetini başlatır.
• Döllenen çiçeğin ve yaprakların dökülmesini önler
• Az salgılandığında yapraklar dökülür.
• Çok salgılandığında büyüme ve gelişmeye ket vurur.
• Stomaların açılıp kapanmasına etki eder.

2-Giberillinler e tkisi:

• Gövdenin hızlı ve anormal uzamasını sağlar.
• Tohum çimlenmesini uyarır.
• Çiçeklenmeyi ve erken çiçek açmayı uyarır.
• Meyve büyümesini sağlar.
• Tohumda depo nişastanın kullanılabilir glikoza dönüşümünü uyarır.

3-Sitokininler:
Üretildiği yer: Sitokininlerin ana kaynağı köklerdir.

Etkisi:

• Hücre bölünmesini uyarır.
• Bitkide büyümeyi sağlar.
• Protoplastların kloroplastlar haline gelmesini sağlar.
• Yaprak dökülmesini engeller.
• Tomurcuklardan filiz ve yaprak oluşumunu uyarır.

4-Absisik asit etkisi:

• Tomurcuk ve tohumlarda uyku halinin başlaması.
• Hücre bölünmesinin azaltılması.
• Su kayıbında stomaların kapanması.
• Yeşil yaprakların yerini koruyucu pulların alması.

5-Etilen e tkisi:

• Meyve olgunlaşmasını uyarır.
• Yaprak dökülmesini uyarır.

C- Omurgasızlarda:
Omurgasızlar iç salgı sistemi bakımından incelendiğinde üç farklı durum görülür.
1- İç salgı sistemi ve hormonal denetime sahip olmayanlar.
Örn : Süngerler verilebilir.
2- İç salgı sistemine sahip olmayıp hormonal denetime sahip olanlar. Örn: Toprak solucanı.
Not: Toprak solucanında iç salgı sistemi yoktur . Sinir sisteminin ürettiği hormonlarla hormonal denetim gerçekleşir.
3- İç salgı sistemi ve hormonal denetimi olanlar. Örn: Yumuşakçalar, kabuklular, böcekler verilebilir.
Omurgasızlarda en iyi bilinen hormonlar ,böceklerde başkalaşım ve deri değişiminde rol oynayan juvenil ve ektizon hormonlarıdır. Bu hormonlar özel bezlerden ve sinirsel kontrolle salgılanır.

Juvenil hormon:

• Larva döneminde üretilir.
• Metamorfozu ( Başkalaşım) engeller.
• Büyümeyi engellemez.
• Ergin bireylerde üreme hücrelerinin oluşumu.
• Azaldığında metamorfoz gerçekleşir.

Ektizon hormonu:

• Hücre çoğalmasını uyarır.
• Hücre büyümesini uyarır.
• Deri değişimi ve başkalaşımı uyarır.
• Larval dönemden ergin döneme geçiş ektizonun varlığı ve juvenil hormonun azlığında gerçekleşir.
• Larva ve ergin dönemde de üretilir.

Omurgasızlarda hormonlar:

• Deri değiştirme.
• Metamorfoz
• Renk değiştirme.
• Üreme hücrelerinin olgunlaşması. Gibi yaşamsal olayları denetler.

Not: Jüvenil hormon larval dönemde ektizon hormonuna göre çok salgılanır. Larval dönemin sonuna doğru jh. Miktarı azalır ve ek. hormonu etkisi ile birey pupa dönemine girerek başkalaşımla ergin birey haline döner. Ektizon hormonu her dönemde belirli miktarlarda salgılanır.


D-Omurgalılarda:

• İleri düzeyde organize olmuş bezlerin oluşturduğu sistem ve sisteme ait olmayan bezler tarafından üretilen hormonlarla gerçekleşir.
• İç salgı sisteminin denetimi sinir sisteminin kontrolü altındadır.
• Denetim humoral ve sinirsel olarak yapılır.
• Humoral denetim:Hipofiz ön lobu,Tiroid bezi, Eşey bezleri, Adrenal kortex
• Sinirsel denetim: Hipofiz arka lobu, Adrenal medulla, Pankreas.
• Denetimde hipothalamus ve sempatik sistem görev alır.
• Hormonların hedef yapılara ulaşması dolaşım sistemi ile gerçekleşir.(Hormonlara; kanda,vücud sıvısı ve idrarda rastlanır.)

Başlıca iç salgı bezleri ve ürettikleri hormonlar:
A-Hipofiz bezi:
a)Ön lop: Epitel kökenli olup hipothalamusun humoral (Serbestleştirici faktörleri ile) salgıları ile denetlenir.

1-STH (Somatotropin H.= Büyüme H.):

• Polipeptid özelliktedir.
• Organizmada büyüme üzerine etkilidir.
• Hücrelerde protein sentezini artırır.
• Uzun kemik ve kasların büyümesinde etkilidir.
• Yağların yıkımını uyarır.
• Hücrelerde büyüme ve bölünmeyi uyarır.

Çok salgılanması:

• Büyüme döneminde: Devliğe neden olur.
• Büyüme dönemi sonrası: Akromegali denilen perifer yapıların anormal büyümesine neden olur.

Az salgılanması: Büyüme döneminde:Cücelik nedenidir.
2-TSH (Tiroid uyarıcı H.): Tiroid bezinin çalışması ve hormonlarının salgılanmasını kontrol eder.
3-ACTH:Adrenal bezin kortex kısmının çalışmasını ve bu bölgeden kortikoidlerin salgılanmasını kontrol eder.
4-FSH :

Dişilerde:

• Ovaryumda folikül gelişmesi
• Yumurtanın olgunlaşması
• Folikülden Ostrojen salgılanmasını uyarır.

Erkekte:

• Testislerde sperm oluşumunu uyarır.

5-LH:

Dişilerde:

• Folikülün yırtılıp ovulasyonun gerçekleşmesi
• Yırtılan folikülün korpus luteum haline gelmesi
• Korpus luteumdan progesteron salgılanmasını uyarır.

Erkekte:

• Testislerden testosteron hormonunun salgılanmasını uyarır.

6-LTH: ( Prolaktin)

• Hamileliğin bitiminde süt bezlerinin gelişmesinde etkilidir.
• süt salgısının oluşmasında rol alır.
• Analık içgüdüsünün oluşumunda rol alır.

Not:LTH memeliler hariç diğer canlılarda (Kuş ve Sürüngenlerde) analık içgüdüsünün oluşumunda rol alır.
Not:LTH sadece dişilerde etkilidir.
b)Ara lop:Epitel dokudan oluşmuştur.

Melanosit uyarıcı hormon: (MSH)

• Özellikle amphybıa(Kurbağalar),Reptlıa(Sürüngen) ve Aves(Kuş)lerde etkili olan bir hormondur.
• Deride epidermiste yer alan melanositler üzerine etki ederek deri renginin oluşumu ve değişiminde rol oynar.

c)Arka lop:Sinir dokudan köken alır.Hipothalamusa bağlantılı nöronların akson uzantılarından meydana gelmiştir. Burada sentezlenen Antidiüretik hormon ve Oksitosin hormonu aksonlarla bu bölgeye taşınarak burada depolanır.Hipothalamusun kontrolünde ve sinirsel uyarılarak ilgili hormonlar buradan kana verilir.
1-Antidiüretik hormon

Salgılanmasının uyarılması:

• Hipothalamusta bulunan osmoreseptörler etkendir.
• Kan osmotik basıncının artaması
• Kan basıncının düşmesi (Kan kayıbı , terleme vb.)

Yetersizliği:

• Böbreklerde aşırı su kayıbı olur.
• Seyreltik idrar oluşur
• Kan basıncı azalır
• Kan hacmi azalır
• Kanın osmotik basıncı artar
• Şekersiz diyabet görülür

2-Oksitosin görevi:

• Doğum esnasında düz kasları uyararak doğumun gerçekleşmesini sağlar.
• Süt bezlerinin ve kanalların etrafındaki kassal epitel hücrelerin kasılmalarını sağlayarak süt akışını kontrol eder.
• Analık iç güdüsünün oluşumunda etkilidir.

B)Tiroid bezi
Salgılama kontrolü hipofizden salgılanan TSH ile kontrol edilir.
Hormonları:

1)Tiroksin görevi:

• Bazal metabolizmayı düzenler.
• Hücrelerde mitokondrilerin oksijen kullanımını kontrol eder.

Eksikliğinde görülenler:

• Metabolizma yavaşlar.
• Doku sıvılarında sodyum ve su oranı artar.
• Kanda kolesterol yükselir.
• Vücutta yağ depolanmasında artış görülür.
• Alınan besinler tüketilmediği için kilo artışı görülür.
• Hücrelerin oksijen kullanımı ve enerji üretimi azalır.

Tiroid bezinin çıkarılması veya çalışmamasında genç memelilerde görülen durum:

• Büyüme durur
• Sinirsel düzenleme özelliğini kaybeder
• Kemikleşme gecikir
• İleri durumlarda ölüm görülür
• Metabolizma yavaşlar

Çocuklarda az salgılanmasında ahmaklık denilen hastalık görülür bu özellikteki çocuklarda:

• Zeka geriliği
• Cücelik (Gelişme geriliği)
• Eşey bezlerinin gelişmemesi durumu görülür

Erginlerde az salgılanmasında miksodem denilen durum ortaya çıkar bu özellikteki bireylerde:

• Vücut ısısı düşer
• Deri kurur
• İştahsızlık görülür
• Halsizlik ve uyku hali görülür
• Vücutta yağ birikir ve şişmanlık görülür
• İş verimi düşer
• Kılları dökülür

Erginlerde çok salgılanması durumunda görülen belirtiler

• Metabolizma hızlanır
• Sinirlilik hali görülür
• Vücut ısısı artar
• Solunum ve dolaşım hızlıdır
• Terleme artar
• Kilo kayıbı görülür

2)kalsitonin görevi:

• Kandaki kalsiyumun kemiklere geçişini sağlar.
• İdrarla dışarı atılan kalsiyum miktarını azaltır.
• Kan kalsiyum seviyesini düşürür.

(Not:Eksikliğine rastlanmaz, tiroid bezi çıkarılsada kan Ca düzeyi yeterli durumda kalmaktadır!)
C)Paratiroid bezi:
( Balıklar hariç diğer omurgalılarda görülür)
Salgılama kontrolü: Kan kalsiyum seviyesi ile kontrol edilir ,kanda kalsiyum oranı düşünce parathormon salgılar. Kandaki Ca seviyesi artınca salgılama durur.

Parathormon görevi:

• Kan Ca miktarını artırmak.
• Kemiklerden kana Ca geçişini uyarmak.
• Böbreklerden kana Ca emilimini uyarmak.
• İncebarsaklardan kana Ca emilimini uyarmak.

Az salgılanmasında görülen durum:

• Kandaki Ca oranı azalır.
• Tetani görülür.
• Hücre metabolizması ve enzimsel faaliyetler engellenir.

Fazla salgılanmasında görülen durum:

• Kemiklerde yıkım artar.
• Kemikler zayıflar,kırılganlıkları artar.
• Böbreklerden fazla Ca atılır.
• Aşırı durumlarda zehirlenme ve ölüm görülür
• Sinir sistemi refleks faaliyetleri zayıflar.
• Kaslar tembelleşir.
• Kabızlık ve iştahsızlık görülür.
• Böbreklerden atılan fazla Ca havuzcukta fosfatlarla bileşerek böbrek taşlarını oluşturur.

D)Pankreas:

• İç ve dış salgı yapan karma bezdir.
• İç salgı oluşturan kısımı sinirsel orijinli, olup denetimi sinirsel gerçekleşir.
• Dış salgıları ince barsak tarafından salgılanan sekretin ve pankreozimin adlı iki hormonla kontrol edilir.
• İç salgıları kan şeker düzeyinin kontrolünde rol oynayan insülin ve glukagon dur.

1)İnsülin görevi:

• Kandaki glikozun hücrelere geçişini uyarır.
• Hücre zarına etki ederek amino asitlerin ve glikozun geçişini uyarır.
• Kan şeker düzeyini düşürür.
• Az salgılanması şeker hastalığına neden olur. Şeker hastası olan kişilerde
• Karaciğerden kana glikoz geçişi artar.
• Kan şeker düzeyi artar.
• Kan yoğunluğu artar.
• Kanın osmotik basıncı artar.
• Dokulardan kana su geçişi artar
• Susuzluk hissi oluşur.
• İdrarla fazla su kayıbı gerçekleşir.
• Hücreler enerji ihtiyacı için yağ ve proteinleri kullanır.
• Yağların yıkımı sonucu ketosis ve asidosis görülür.
• Ketosis ve asidosis durumu sinir sistemini olumsuz etkileyerek koma gelişir.

Fazla salgılandığında görülen durum:

• Kanda şeker oranı düşer.
• Osmotik basınç azalır.
• Sinir sistemi enerji ihtiyacı için yeteri kadar glikoz bulamadığından olumsuz etkilenir.

2)Glukagon:
Salgılanmasının uyarımıankreastaki alfa hücrelerindeki şeker konsantrasyonunun etkili olduğu düşünülmektedir. (Çünkü şeker hastası olanlarda kanda yüksek oranlarda şeker olmasına karşın kanlarındaki glukagon hormonu yüksek konsantrasyondadır!)

Görevleri:

• Karaciğerdeki glikojenin hidrolizle glikoz haline geçmesini sağlar.
• Karaciğerde amino asitlerden glikoz sentezlenmesini uyarır.
• Karaciğerde depolanan glikozun kana geçişini uyarır .
• Kan şeker (Glikoz ) düzeyinin artmasına neden olur.

E)Adrenal bez:
Epitel (Korteks) ve sinirsel (Medulla) olmak üzere iki kısımdan oluşur.

1)Korteks:

• ACTH ile salgıları kontrol edilir.
• Bu kısımdan kortikoidler üretilir.
• Başlıca hormonları 1-Glikokortikoid (Kortizon), Minerolokortikoid (Aldesteron) ve Androjenlerdir.
• Adrenal bezin görev yapamaması veya vücuttan çıkarılması durumun da addison hastalığı gelişir. Addison hastalığı korteks hormonlarının yetersizliği ile görülen ortak olumsuzlukları gösterir.

a)Glikokortikoid görevi:

• Kan şekerini artırır.
• Yağ ve proteinlerden karbonhidrat yapımını uyarır.
• Karaciğerde glikoz depolanmasını uyarır.
• Glikozun oksidasyonunu önler.
• Protein ve amino asit yıkımını uyarır.
• Stres altında salgılanması artar.
• Yaralanmalarda, aşırı sıcak ve soğukta, alerji ve iltihaplanmalarda koruyucu görev üstlenir.
• Zor durumlarda hücreler için gerekli enerji kaynakları yaratır.

b)Minerolokortikoid görevi:
Vücudta NaCl ve su dengesinin ayarlanmasında görev alır.

Fazla salgılanmasında:

• Böbreklerden sodyumun geri emilimi artar.
• Böbreklerden potasyum kayıbı artar.
• Kan hacmi artar.
• Kan basıncı artar.
• Potasyum eksikliğine bağlı olarak böbrek bozukluğu , kas ve sinirlerde fonksiyonel bozukluklar görülür.

Az salgılanmasında:

• Kanda Na ve Cl iyonları miktarı azalır.
• Vücud direnci düşer, zayıflık görülür.
• Kanda K iyonu miktarı artar.
• Halsizlik görülür.
• Kan hacmi azalır.
• Kan basıncı düşer.
• Dolaşım yetersizliği görülür.
• Kas yorgunluğu görülür.
• Kan şekeri düşer.

c)Androjenler:Erkek ve dişi bireylerde böbrek üstü bezinin korteks kısımından androjenler de denilen erkek eşey hormonları ve ayrıca dişi bireylerde adrenal kortekste dişi eşey hormonları çok az miktarlarda üretilir.Adrenal kortekste oluşacak bir anormallikten dolayı bu hormonların üretiminde artışın olması cinsel özelliklerde fenotipe yansıyan anormallikler görülür

Örn:Kortekste gelişen bir ur nedeni ile fazla üretilen androjenlerden dolayı dişilerde

• Saçların dökülmesi
• Süt bezlerinin küçülmesi
• vücudun aşırı kıllanması
• Üreme organlarında gerilemenin olması
• Sakal ve bıyıkların çıkması
• Sesin kalınlaşması gibi anormallikler görülür.

2)Medulla:

• Sinirsel kökenlidir
• Sempatik sistemin denetiminde salgı üretir
• Adrenalin (Epinefrin) ve Noradrenalin (Norepinefrin) olmak üzere iki tip hormon üretir.
• Vücudun savunulmasına yönelik davranışların oluşumunda etkilidir.

a)Adrenalin görevi:

• Kalp atışını hızlandırır
• Kanın pıhtılaşma hızını artırır
• Kan basıncın artırır
• Kan damarlarının genişlemesini sağlar kılcalları daraltır
• Solunumu hızlandırır
• Göz bebeklerinin büyümesi tüylerin dikleşmesine neden olur
• Kan şekerini artırır

Not:Adrenalin salgısı sempatik sistemin etkisine destek olan ve etkinin dev***** sağlayan bir hormondur.
Not:Soğuk,acı,sinirlenmede ve bazı ilaçlar adrenalin salgısının artmasına neden olur.
Not:Tıpta kan basıncını artırmada ve duran kalbin çalıştırılmasında kullanılır

b)Noradrenalin görevi:

• Arterleri daraltmak
• Metabolizmayı hızlandırmak

F)Eşey bezleri:
Dişi ve erkek bireylerde üreme sistemi elemanları yapısında yer alan özel bezlerdir. Erkeklerde testislerde yer alan leydig hücreleri testosteron adı verilen erkeklik hormonu üretirken, dişilerde ovaryumda bulunan foliküllerden ostrojen ve yine ovaryumlardaki foliküllerin değişimi ile oluşan korpus luteumdan progesteron adlı dişilik hormonları üretilir.
a)Erkek eşey bezleri: Testislerdeki leydig hücreleridir ve testosteron üretirler.
Salgılanmasının uyarımı: Hipofizden salgılanan FSH ve LH’ın denetimi altındadır.

Testosteron hormonu görev:

• Metabolizmayı ve hücrelerdeki protein sentezini uyararak büyüme ve ağırlık artışını uyarır.
• Erkek üreme organlarının gelişimini uyarır.
• Üreme sisteminde yer alan yardımcı salgı üreten bezlerin gelişimini uyarır.
• Deri,kas ve iskelet sisteminin erkeklere özgü özellikler kazanmasını sağlar.
• Ses kalınlaşmasını sağlar.
• Sakal,bıyık ve vücudun belli bölgelerinde kılların çıkmasını sağlar.
• Psikolojik olarak erkeksi davranışların oluşumunda etkilidir.

Notiğer canlı gruplarında görülen testosteron etkili özel fenotipik gelişmeler.

• Horozlarda ibik çıkması
• Geyiklerde boynuz oluşumu
• Bazı kuşlarda tüylerin renklenmesi
• Atlar ve aslanlarda yele gelişimi
• Sülünlerde renkli ve uzun kuyruk gelişimi vb.

Not:Testosteronun dişilere verilmesi ile beraber dişilik özelliklerinin kaybedilip ve erkeksi özellikler kazanıldığı görülür.
b)Dişi eşey bezleri: Ovaryumlarda yer alan folikül hücreleri ve korpus luteumdur.Folikül hücrelerinden ostrojen ,korpus luteumdan ise progesteron salgılanır.
Salgı üretiminin kontrolü: Hipofiz bezi tarafından üretilen FSH ve LH’ın kontrolü ile gerçekleşir.

Ostrojen hormonu görevi:

• Uterus , ovidukta (Follopi tüpü) ve diğer üreme organlarının endometriumunda mitoz bölünmeyi uyarır.
• Uterus ta kılcallaşmayı artırır ve kan dolaşımını artırır.
• Ovidukta silli hücrelerde sil hareketini artırır.
• Uterus ve ovidukta özgü salgıların üretimini artırır.
• Deri, kas ve kemik dokusunun dişilere özgü yapı kazanmasını sağlar.
• Sesin incelmesini sağlar.
• Süt bezlerinde kanallanmayı ve gelişmeyi sağlar.

Progesteron hormonu görevi:

• Dişi üreme sisteminde endometrium salgısını artırır.
• Uterus kaslarının gelişimini uyarır.
• Uterus kaslarının faaliyetini azaltarak hamileliğin dev***** sağlar.
• Süt bezlerinin gelişimini uyarır.
• Hamilelik süresince LTH etkisini önleyerek süt salgılanmasını önler.
• Vücud ısısını artırır.

Feed-Back mekanizmaları:

a)Pozitif geri bildirim:Kanda uyarıcı hormon miktarındaki veya metabolitlerdeki artış hedef bezin hormon üretimini artırır.
Örnek1: Kanda ACTH miktarındaki artış ---> Böbrek üstü beziden Glikokortikoid salgılanmasını uyarır.
Örnek2: Kanda TSH miktarındaki artış ------>Tiroid bezinden Tiroksin hormonu salgılanmasını uyarır.
Örnek3: Kanda FSH miktarındaki artış------>Ovaryumdan Ostrojen salgılanmasını uyarır.

b)Negatif geri bildirim: Kanda metabolit miktarındaki artış kontrol edici hormonların salgılanmasını engeller ayrıca hedef bez hormonlarının miktarındaki artış uyarıcı hormonların salgılanmasını engeller.
Örnek1:Kanda glikokortikoidlerdeki artış--->Hipofizden ACTH salgılanmasını engeller.
Örnek2:Kanda ostrojen miktarındaki artış--->Hipofizden FSH salgılanmasını engeller.
Örnek3: Kanda Ca miktarındaki artış----->Paratiroid bezinden Parathormon salgılanmasını engeller.

DESTEK VE HAREKET

Hayvanlarda destek ve hareket sistemleri
I-Deri
Deri ve deriye bağlı oluşumlar

A-Kemiksi yapılar:Kemiksi özellikler gösterir

• Kıkırdaklı balık pulları
• Kemikli balık pulları
• Sürüngen plakları
• Memeli dişleri(Kıkırdaklı balık pullarına homolog yapıdır)

B-Boynuzumsu yapılar:Keratin yapılardır

• Bağa (Kaplumbağalarda)
• Boynuz
• Tüyler
• Kıllar
• Tırnak,Toynak,Pençe

C-Deriye bağlı bezler:

• Yağ bezleri
• Ter bezleri
• Süt bezleri
• Koku bezleri

D-Derinin görevleri:

• Örtme ve koruma sağlar
• Ter bezleri ile vücud ısısının ayarlar
• Memelilerde süt bezleri ile gelişimde beslenmede görev alır
• Duyu organıdır
• Kuşlarda tüy oluşumu ile su kayıbını önler ve uçmayı sağlar
• Bazı memeli ve kuşlarda yağ depolayarak vücud ısısının korur
• Memeli , kurbağalarda ve bazı omurgasızlarda solunum yüzeyi olarak görev yapar
• Özel koku bezleri ile hayvanlar arasında haberleşme ve etkileşimi sağlar
• Memelilerde kıl oluşumu ile vücud ısısının korunmasını sağlar
• Tatlı su balıklarında mukus salgıları ile yüzmeyi kolaylaştırır
• Pençe ve tırnak oluşumları ile korunma ve beslenmeyi sağlar
• Balıklarda pul oluşumları ile vücudun su alış verişini engeller ayrıca yüzmeyi kolaylaştırır
• Sürüngenlerde plak oluşumları ile su kayıbını önler
• Bazı omurgasızlarda dış iskeletin oluşumunu sağlar

II-İskelet
A-Tek hücrelilerde iskelet
Işınlılar,bazı amip türlerinde hücre zarından salgılanan organik salgılara inorganik
maddelerin (Ca,Si,Mg vb.) birikimi ile oluşan ışınlar ve evcikler şeklindedir.

B-Omurgasızlarda iç iskelet

• Süngerler,Mürekkep balığı ve derisi dikenlilerde görülür
• Özel hücreler tarafından salgılanan inorganik ,organik veya bunların karışımından meydana gelmiştir
• Üzerlerinde doku veya hücre tabakası bulunur
• Organizmanın büyümesine engel olmaz
• Organizmanın hareketine engel olmaz
• Vücut şeklinin korunmasında rol alır
• Genelde endoderm orijinlidir

C-Omurgasızlarda dış iskelet

• Mercanlar,yumuşakçalar,eklem bacaklıların iskeleti bu tiptir
• Deriden salgılanan organik,inorganik veya ikisinin karışımından meydana gelir
• Evcik (Yumuşakçalarda) veya Zırh (Eklem bacaklılarda) şeklindedir
• Zırh şeklinde olanlar büyümeye engel olduklarından zaman zaman değiştirilir
• Evcik şeklinde olanlar büyümeye engel olmazlar büyümeye paralel olarak her

yıl yeni ve büyük ilaveler yapılır

• Evcikler CaCO3 ten yapılmış ağır yapılardır.Harekete engel olurlar
• Kabuklularda dış iskelet CaCO3 ten yapılmıştır.Harekete engel olmazlar
• Karada yaşayan eklem bacaklılarda dış iskelet kitinden yapılmış olup hafiftir.

(Uçma ve hareket kolayca yapılabilir)

• Hareketi sağlayan kaslar dış iskeletin iç yüzeyine bağlıdırlar
• Vücud korunması,desteklenmesi, karasal ortamda yaşayanlarda su kayıbının
• önlenmesi,hareketin sağlanmasında rol alır.
• Madde depolanmasında rol almaz.
• Ektodermal kökenlidir
• Üzerinde vücud örtüsü bulunmaz

D-Omurgasızlarda hidrostatik iskelet

• Solucanlarda ve bazı yumuşakçalarda görülür
• Kan veya doku sıvısının oluşturduğu basınçla meydana gelir
• Vücud şeklinin korunmasında rol alır

E-Omurgalılarda iskelet

• Özel dokulardan meydana gelen iç iskelettir
• Büyümeyi engellemez
• Hareketi engellemez
• Hareketi sağlayan kaslar dış yüzeye tutunmuştur
• İnorganik maddelerin (Ca vb.)depolanmasında rol alır
• Bazı dokuların (Kan) oluşumunda rol alır
• Organizma ile beraber büyüme gösterir
• vücud ta hayati organların korunması,şekli oluşması ve hareketin
• gerçekleşmesinde rol alır.
• Kıkırdaklı balıklar ve omurgalı embriyolarında kıkırdaktan oluşur
• Kıkırdaklı balıklar hariç diğer omurgalı erginlerinde kemikten oluşur
• Mezodermal kökenlidir

F-İnsanlarda iskeletin kısımları

1-Baş iskeleti:Toplam 29 kemik
a-Kafatası iskeleti
*Alın kemiği(1) *Yan kafa kemikleri(2) *Şakak kemikleri(2)
*Art kafa kemiği(1) *Temel kemik(1) *Kalbursu kemik(1)
b-Yüz iskeleti
*Alt çene kemiği(1) *Sapan kemiği(1) *Üst çene kemikleri(2)
*Elmacık kemikleri(2) *Burun kemikleri(2) *Tırnaksı kemikler(2)
*Boynuzsu kemikler(2) *Damak kemikleri(2)
c-Dil kemiği(1)
d-Kulak kemikleri(6)
2-Gövde iskeleti:Toplam 57 kemik
a-Omuz kemeri
*Köprücük kemikleri(2) *Kürek kemikleri(2)
b-Kalça kemeri
Sağda ve solda kalça ,oturga ,çatı kemiklerinin birleşmesinden oluşmuş leğen
kemiklerinden(2) meydana gelir
c-Omurga:
*Boyun omurları(7)(Atlas ve eksen omurları burada bulunur)
*Sırt omurları(12) *Bel omurları(5) *Sağrı omurları(5 Omur birleşmiş)(1)
Kuyruk sokumu omurları(4 Omur birleşmiş) (1)
d-Kaburgalar(24) *Göğüs kemiği(1)
3-Üyeler iskeleti:Toplam 120 kemik
a-Ön üyeler
*Pazu kemiği(1) *Ön kol kemiği(1) *Dirsek kemiği(1)
El bilek kemikleri(8) *El tarak kemikleri(5) *El parmak kemikleri(14)
b)Arka üyeler
*Uyluk kemiği(1) *Diz kapağı kemiği(1) *Baldır kemiği(1)
*Kaval kemiği(1) *Ayak bilek kemikleri(7) *Ayak tarak kemikleri(5)
*Ayak parmak kemikleri(14)
İnsan iskeletinde toplam 206 kemik bulunur.Bu sayı bazı bilim adamlarına göre ölçüt
alınan normlara göre değişiklik gösterir.
Kemikleşmede rol alan yapılar
1-Hormonlar: a)STH b)Kalsitonin c)Parathormon
2-Vitaminler:A-C-D vitaminleri
3-Dengeli ve yeterli beslenme
4-Kalıtım
5-Spor
6-Güneş ışınları

III-Eklemler:
İskeleti oluşturan kemik yapıların birbirleri ile bağlandığı ve kemikler arası hareketin
gerçekleşmesini sağlayan yapılardır.
Özelliklerine göre üç çeşittir.
a-Oynamaz eklemler:Aralarında bulunan bağ dokusu aracılığı ile birbirlerine dişli
yüzeylerle hareket etmeyecek şekilde bağlanmışlardır.
Örnek:Kafatası kemikleri,Kalça kemerini oluşturan kemikler.Alt çene kemiği hariç
yüz kemikleri.
b-Yarı oynar eklem:Aralarında bulunan kıkırdak yastıklar sayesinde kısıtlı harekete
sahip eklemlerdir.
Örnek:Omurlar,El ve ayak bilek kemikleri
c-Oynar eklemler:Aralarında yer alan özel eklem yapısı ile geniş açılar oluşturacak
şekilde hareket edebilen eklemlerdir.Eklem bölgelerinde eklem sıvısı denen sinovial
sıvı bulunur.
Örnek:Omuz,Kalça,Parmak kemikleri arasındaki,diz,dirsek eklemleri.

IV-Kasla
Omurgasızlarda kaslar ve hareket:
a-Süngerler ve sölentera grubuna ait canlılarda kas özelliğine sahip hücrelerle
hareket sağlanır.Özelleşmiş kas dokusu bulunmaz
b-Solucanlarda yumuşakçalarda ve derisi dikenlilerde hareket düz kaslarla sağlanır.
Vücud hareketinin yavaş olmasının nedeni budur
c-Eklem bacaklılarda vücud hareketi çizgili kaslarla sağlanır.Hareket hızlıdır.

Omurgalılarda kaslar ve hareket:

• Omurgalılarda kaslar vücud hareketinde ve bazı organların hareketinde rol alır.
• Beyin,karaciğer,dalak,böbrek,pankreas ,kılcal damarlar,akciğerler gibi organların
• yapısında kas bulunmaz.
• Bazı organların (Kalp,yemek borusu,mide,ince ve kalın barsaklar,idrar kesesi ve
• kanalları) yapısını oluşturur.
• Mezoderm orijinlidir
• Kas hücreleri asetil kolinle uyarılır

Kasların görevleri:
1-Hareket
2-Madde taşınması
3-Şekil ve korumanın gerçekleşmesi
4-Isı üretimi
Kasılan kaslarda görülen fizyolojik değişmeler
(Huxley in kayan flamentler teorisi)
I-Gevşeyen kas
Gevşeyen kaslarda görülen değişmeler:
1-A bandı değişmez
4- Sarkomerin boyu uzar
2- I bandı uzar
5-Z çizgileri uzaklaşır
3- H-bandı belirginleşir
II-Kasılan kas:


Kasılan kaslarda görülen değişmeler:

• A bandı değişmez
• Z çizgileri yaklaşır
• I bandı kısalır
• Sarkomerin boyu kısalır
• H bandı ortadan kalkar

[IMG]http://www.lisebiyoloji.com/re...f[/IMG][COLOR=#0000ff]Animasyonu izle[/COLOR]
Kasılan kaslarda görülen kimyasal değişmeler

Kasılan kaslarda:

• ATP yıkımı artar
• Kreatin fosfat yıkımı artar
• Glikoz yıkımı artar
• Glikojenin hidrolizi artar
• Laktik asit oranı artar
• CO2 oranı artar
• Isı yükselir
• Sarkoplazmada Ca oranı artar

F-Kaslarda enerji kaynakları(sırası ile)

• ATP
• Kreatin fosfat
• Laktik asit
• Glikoz
• Glikojen
• Yağ asitleri
• Protein

G-Kaslarda enerji kullanımı (Aktif ise) sırası ile:
1.ATP 2.Kreatin fosfat 3-O2 siz solunum 4-O2li solunum
Not:Normal şartlarda kaslarda O2 li solunum yapılır.Yüksek performanslı kas
hareketleri başladığında ilk önce O2 li solunumla karşılanan enerjinin yerine
zamanla O2 siz solunumla elde edilen enerji alır.
1-Tek sarsı grafiği.
Kasa eşik şiddeti üzerinde tek bir uyarı verildiğinde kasın gerçekleştiği kasılma
grefiğidir.Uyarı verildikten kısa bir süre sonra kasılma başlar,arada geçen bu evreye
gizli faz denir.Kasın boyunun kısaldığı evreye kasılma evresi denir. Bu evreden
sonra gerçekleşen kas boyunun eski haline geldiği evreye gevşeme evresi denir.
2-Yorgun kas grafiği

Yorgun kas grafiğinin özellikleri:
1-Gizli evre uzar
2-Kasılma şiddeti düşer
3-Gevşeme tam olmaz
4-Sarsı süresi uzar

3-Tam olmayan tetanos Birikim)
Kaslara ard arda uyaranlar gönderildiğinde kaslar tam gevşemeden gelen uyarılarla
tekrar kasılır.Bu kasılma önceki kasılmadan daha şiddetli gerçekleşir.Gittikçe artan
şiddetle kasılan kaslar bir süre sonra uyarılardan etkilenmez ve yorgunluk gösterir.

4-Tam tetanosFizyolojik tetanos)
Kaslara devamlı uyaran gönderildiğinde gittikçe artan bir şiddetle kasılırlar.Kaslar bu
sürede kasılı kalırlar. Bir süre sonra yorgunluk gösterirler.Arda arda gelen uyarılarla
oluşan sarsılar birbirleri ile kaynaşarak tek bir sarı gibi görülür.

Kaslarda kasılmanın başlaması
1-Motor plaklardan asetil kolin salgılanır
2-Asetil kolin kas hücresi zarının Na iyonlarına geçirgenliğini artırır
3-Kas hücresi zarından içeri Na iyonları girerek aksiyon potansiyelini başlatır.
4-Aksiyon potansiyeli sarkoplazmik retikulumlar da depolanmış Ca iyonlarının sarkoplazmaya geçmesine neden olur
5-Ca iyonları Aktin-Miyozin kompleksleri arasına yayılarak kasılmanın başlamasına neden olur.
6-Kasılma bittikten sonra Ca iyonları sarkoplazmik retikuluma geri pompalanır.(Aktiftaşıma)

Not:Kasılmanın enerji kaynağı ATP
1-Miyozinin aktin flamentini çekmesinde (Çoğu)
2-Ca iyonlarını sarkoplazmik retikuluma pompalamak
3-Na iyonlarını kas hücresi zarından dışarı pompalamak için kullanılır
Kaslarda kasılma hızı
Memeli vücudunda bulunan kasların uyaranlara verdikleri tepkilerin hızında önemli farklar vardır.Bu kasların uyaranlarla oluşturdukları sarsı süreleride farklıdır.
I=Hızlı tepkilerin oluşumunda rol alan kaslar (Göz kasları)
II-Orta hızlı tepkilerin oluşumunda rol alan kaslar (Hareket kasları)
III-Yavaş tepkilerin oluşumunda rol alan kaslar (Denge kasları)
Hareketin oluşumunda kasların çalışma şekli
1-Antagonist çalışma:Bir hareketin oluşması için biri kasılırken diğeri gevşeyen kasların çalışma biçimidir.
2-Sinerjit çalışma:Bir hareketin oluşması için birlikte kasılıp birlikte gevşeyen kasların çalışma biçimidir.
Not:Bir hareket için antogonist olan kaslar başka bir hareket için sinerjit olabilirler.

DOLAŞIM VE TAŞIMA

1-Hücre ve tek hücreli canlılarda taşıma

• Endoplazmik retikulum
• Sitoplazmik hareketler
• Difüzyon ve osmoz olayları
• Rotasyon-sirkülasyon hareketleri
• Mikrotübül ve mikroflamentler

Not:Mikrotübül ve mikroflamentler hücrede organel (Mitokondri,saldı kofulları vb) ve büyük moleküllerin (DNA vb) taşınımında rol alırlar

• Madde alış verişi tüm yüzeyle yapılır
• Özelleşmiş taşıma sistemleri bulunmaz
• Su ve nemli ortamlarda yaşarlar
• Vücud oldukça küçüktür

B-Eğreltiler ve tohumlu (Çiçekli) bitkiler

• Karasal yaşama uyum sağlamışlardır
• Madde alış verişi belirli vücud bölgeleri ile yapılır
• Özelleşmiş taşıma sistemleri bulunur
• Vücud oldukça büyüktür

Bitkilerde madde taşınımında rol alan faktörler

• Hormonların taşınması,Soymuk borularında besin ve azotlu bileşiklerin taşınması,Gazların taşınması,suyun yanal taşınması: Difüzyon, Aktif taşıma (Yavaş gerçekleşir)
• Odun borularında su ve suda erimiş maddelerin taşınması:Kök basıncı, Terleme,Kılcallık, Kohezyon ve Aldezyon gücü (Hızlı gerçekleşir)

• Özelleşmiş dolaşım sistemleri bulunmaz
• Bu organizmalarda vücud küçük ve basit yapılıdır.
• Vücutlarında ortam sıvısının dolaşımını sağlayan kanallar ve boşluklar bulunur.
• Bu kanal ve boşluklarda ortam suyunun dolaşımı silli hücreler ve kaslarla sağlanır
• Vücudta dolaşan ortam suyu dolaşım sıvısı gibi hücrelerin solunum,beslenme,boşaltım gibi yaşamsal ihtiyaçlarının karşılanmasında görev alır

B-Dolaşım sistemi taşıyanlar

• Omurgasızlarda görülür (Yumuşakçalar,eklem bacaklılar,derisi dikenliler)
• Dolaşım oldukça yavaştır
• Trake solunumu hariç diğer solunum sistemlerine sahip canlılarda taşıyıcı pigment içerir
• Kalp ve kısa atar damar bulunur. Bazılarında ilave olarak toplar damarda bulunur
• Kılcal kan damarları bulunmaz
• Dolaşım sıvısı bir süre kalp damar sistemi içinde hareket ettikten sonra sistem dışına çıkarak hücreler arası boşluklarda dolaşır
• Madde alış verişi hücrelerle hücreler arası dolaşan sıvı ile olur
• Madde ve enerji ihtiyacı az olan canlılara özgüdür

2-Kapalı dolaşımın temel özellikleri:

• Bazı omurgasız (Örn: Toprak solucanı) ve tüm omurgalılarda bulunur
• Kalp,atar ve toplar damar ile kılcal kan damarları bulunur
• Hücrelerle dolaşım sıvısı arasında madde alış verişi kılcal kan damarları aracılığı ile gerçekleşir
• Dolaşım oldukça hızlıdır
• Dolaşım sıvısı kalp damar sistemi dışına çıkmaz
• Taşıyıcı pigment içerir

Omurgasızlarda dolaşım sistemleri

• Kalp iki odacıktan oluşur(Bir kulakçık ve bir karıncık)
• Kalpte kirli kan dolaşır
• Kalpten çıkan kan direkt solungaçlara gider
• Vücud ta temiz kan dolaşır
• Değişken vücud ısılı canlılardır
• Tek dolaşım vardır

B-Kurbağalarda:

• Kalpleri üç odacıklıdır (İki kulakçık ve bir karıncık)
• Sağ kulakçığa vücud tan kirli kan gelir
• Sol kulakçığa akciğerlerden temiz kan gelir
• Karıncıkta temiz ve kirli kan karışır
• Kalpten vücuda karışık kan pompalanır
• Dolaşım büyük ve küçük dolaşım diye ikiye ayrılır.Ancak ayrılma tam değildir.
• Değişken vücud ısılı canlılardır

C-Sürüngenlerde:

• Kalpleri üç-dört odacıklıdır
• Sağ kulakçığa vücud tan kirli kan gelir
• Sol kulakçığa akciğerlerden temiz kan gelir
• Üç odacıklı kalplerde karıncıkta temiz ve kirli kan karışır
• Dört odacıklı kalplerde sağ karıncıkta kirli sol karıncıkta temiz kan bulunur
• Üç odacıklı kalpten vücuda karışık kan pompalanır
• Dört odacıklı kalplerde kalpte karışmayan kirli ve temiz kan kalpten çıktıktan sonra akciğer atar damarı ile ana atar damar arasında bulunan panizza kanalı ile karışır
• Dolaşım büyük ve küçük dolaşım diye ikiye ayrılır.Ancak ayrılma tam değildir.
• Değişken vücud ısılı canlılardır

D-Kuşlarda:

• Kalp dört odacıklıdır(İki kulakçık ve iki karıncık )
• Kalbin sağ kısmında kirli kan sol kısmında temiz kan bulunur
• Kalpte temiz ve kirli kan karışmaz
• Dolaşım büyük ve küçük dolaşım diye ikiye ayrılır
• Değişmez vücud ısılı canlılardır

E-Memelilerde:

• Kalp dört odacıklıdır(İki kulakçık ve iki karıncık )
• Kalbin sağ kısmında kirli kan sol kısmında temiz kan bulunur
• Kalpte temiz ve kirli kan karışmaz
• Dolaşım büyük ve küçük dolaşım diye ikiye ayrılır
• Değişmez vücud ısılı canlılardır

• Bağ dokudan oluşmuş çift katlı zardır
• İki zar arasında perikard sıvısı bulunur
• Devamlı çalışan kalbin diğer organ ve yapılara sürtünüp zarar görmesini önler

2-Miyokard:

• Kalbe özgü kas dokudan oluşmuştur.(Başka hiçbir organda bulunmaz)
• Kalbin esas yapısını oluşturur
• Kalbin çalışmasını sağlayan esas dokudur
• Karıncıklarda daha kalındır.Sol karıncıkta daha kalındır
• Beslenmeleri aorttan ayrılan kroner damarlarla sağlanır

3-Endokard:

• Tek katlı yassı epitelden oluşmuştur
• Kanın hareketini kolaylaştırır
• Beslenmelerini direkt kandan sağlarlar

4-Kapacıklar:

• Bağ dokudan oluşmuştur
• Kanın tek yönde hareketini sağlarlar
• Kalbin Sağ kulakçığı ile sağ karıncığı arasında üçlü,sol kulakçığı ile sol karıncığı arasında ikili kapakçık bulunur.
• Ayrıca kalbin odaları ile damarlar arasında üçlü yarım ay kapakçıkları bulunur

• Kalbin enerji kaynağı:glikoz,laktat ve yağ asitleridir.
• Kasılmasına sistol,gevşemesine ise diastol denir
• Miyokard (Kas dokusu )Tarafından gerçekleştirilir
• Embriyonal evreden ölünceye kadar çalışmasını sürdürür
• Çalışması ile ilgili uyaran kendisi tarafından oluşturulur
• Otonom sistem tarafından çalışması kontrol edilir
• Kalbin çalışması özelleşmiş kas fibrillerinden oluşmuş sinoatrial (S.A.)ve Antrioventriküler (A.V.)düğümler tarafından oluşturulan ve Antrioventriküler düğüme bağlı his demetleri tarafından yayılması sağlanan uyarılarla gerçekleşir

I-Kalbin çalışmasını artıran etkenler:

• Sempatik sistem
• Kanda CO2 (Asidik etken) fazlalığı
• Adrenalin
• Vücud ısısının yükselmesi
• Tiroksin
• Kafein vb. kimyasallar ve bazı ilaçlar

II-Kalbin çalışmasını azaltan etkenler:

• parasempatik sistem
• Asetil kolin
• Bazlar

Not:Kalbin çalışmasında rol alan vagus (Yavaşlatıcı) siniri kesilince kalp atışları hızlanır. Hızlandırıcı sinirler kesilince kalp atışları yavaşlar. Her ikiside kesilirse kalp monoton bir hızla çalışmasını sürdürür.

• Dış,orta ve iç olmak üzere üç tabakadan oluşur
• Dış gömlekte temel yapı fibröz bağ dokusudur
• Dış gömlek kan basıncına karşı sağlam ve esnek yapının oluşumunu sağlar
• Orta gömlek temel yapısı düz kas dokusu olup elastik lifler taşır
• Orta gömlek kan damarlarının çapını kan hacmine ve akışkanlığına göre ayarlayarak tansiyonun korunmasını sağlar
• Organlara gidecek kan miktarını ayarlar
• İç gömlek yassı epitel dokudan oluşmuş olup yapıda elastik lifler taşır
• İç gömlek kaygan bir yüzeyin oluşumunu sağlayarak damar içinde kanın hareketini kolaylaştırır
• Yapıda kapakçıklar bulunmaz
• Duvar kalınlığı fazladır

b-Toplar damar ve özellikleri

• Dış,orta ve iç olmak üzere üç tabakadan oluşur
• Dış gömlekte temel yapı fibröz bağ dokusudur
• Dış gömlekte esnek liflerin oranı azdır
• Orta gömlek temel yapısı düz kas dokusu kas oranı azdır ve elastik lifler taşımaz
• Orta gömleğin esnekliğinden dolayı daha fazla esneme ve kan depolama özelliği vardır
• İç gömlek sadece yassı epitel dokudan oluşmuştur
• İç gömlek kaygan bir yüzeyin oluşumunu sağlayarak damar içinde kanın hareketini kolaylaştırır
• Kalp seviyesinin altındaki büyük damarlarda kalbe doğru açılan kapakçıklar vardır
• Duvar kalınlığı azdır
• Çap büyüktür

c-Kılcal damar ve özellikleri

• Sadece iç gömlek bulunur
• Yapısı tek katlı yassı epitelden oluşmuştur

• Notamar çapları büyükten küçüğe doğru:

Toplar damar > Atar damar > Kılcal damar

• Not kanın akma hızı: Çoktan aza doğru

Atar damar > Toplar damar > Kılcal damar

• Karıncıkların kasılması ile oluşan basınç
• Atar damarın esnek yapısı

e-Toplar damarlarda kanın hareketini sağlayan faktörler

• Kalbe doğru açılan kapakçıklar
• Soluk alıp verme esnasında göğüs boşluğunda oluşan negatif basınç
• Kalbin üst seviyesindeki kanın yer çekim etkisi ile kalbe dönüşü
• İskelet kaslarının kasılıp gevşemesi
• Kulakçıklarda oluşan emme kuvveti

• Not:Toplar damarlarda kanın hareketinin yavaş olması çok esnek yapının olmasından kaynaklanır.

f-Kılcal damarlarda kanın hareketini etkileyen faktörler

• Kalbin oluşturduğu basınç etkisi ile gerçekleşir

• Not:Kılcal damarlar kornea ve mercekte bulunmaz.Yağ dokuda çok az bulunur.Beyin,karaciğer kaslarda ise çok fazla kılcallaşma görülür

• Kalp ile akciğerler arasında olur
• Akciğer atar damarı ile akciğer toplar damarı arasında olur
• Sağ karıncık ile sol kulakçık arasında olur
• Kalpten çıkan kan kirli kalbe dönen kan temizdir
• Amaç kanın O2 bakımından zenginleşmesidir

F-Büyük kan dolaşımı

• Kalp ile akciğer hariç diğer organlar arasında olur
• Aort ile ana atar damarlar arasında olur
• Sol karıncık ile sağ kulakçık arasında olur
• Kalpten çıkan kan temiz kalbe dönen kan kirlidir
• Temel amaç diğer sistem ve organların beslenme,solunum,boşaltım vb. yaşamsal ihtiyaçlarının karşılanmasıdır.

• Lenf kılcalları
• Lenf toplar damarları
• Lenf düğümleri
• Lenf sıvısı
• (Balık ve kurbağalarda lenf kalpleri)

Lenf Kılcalları özellikleri

• Kan damarı kılcalları bölgesinde kapalı uçla başlar
• Tek sıralı yassı epitelden oluşmuştur
• Geçirgenlikleri fazladır
• Kan damarı kılcallarından sızan proteinlerin,amino asitlerin ve sıvının fazlası ile bu bölgede kan damarlarını terk eden akyuvarların tekrar dolaşıma geri dönmesini sağlar
• İnce barsaklardaki lenf kılcalları; sindirim sonucu emilen yağların dolaşıma katılmasını sağlar
• Yapısında tek yönde açılan kapakçıklar vardır

Lenf toplar damarlarının özellikleri

• Lenf kılcallarının birleşmesi sonucu oluşurlar
• Küçük lenf toplar damarlarının birleşmesi ile oluşan sağda ve solda olmak üzere iki büyük lenf toplar damarı vardır
• Doku bölgelerinden toplanan lenf sıvısının dolaşıma katılmasında görev alırlar
• Sağdan toplanan lenf sıvısı sağ ana lenf toplar damarı ile sağ köprücük altı toplar damarına boşaltılır
• Soldan toplanan lenf sıvısı ve sindirim sonucu emilen yağlar lenf toplar damarları ile parke sarnıcına buradanda sol ana lenf toplar damarı ile sol köprücük altı toplar damarına boşaltılır
• Lenf damarlarında tek yönde açılan kapakçıklar vardır
• Lenfin hareketi oldukça yavaştır
• Lenf toplar damarlarının yapısında bulunan kas dokusu lenf damarlarının kasılıp gevşemelerini sağlayarak lenfin hareketini kolaylaştırır
• Lenf damarlarındaki lenf sıvısının hareketine kılcal bölgede basıncın artması,çizgili kas hareketi,kan damarlarının hareketi,organların hareketi gibi diğer faktörlerde etkilidir

Lenf sıvısı özellikleri

• Kılcal damarlardan sızan ve geri emilemeyen kan hücreleri , kan proteinleri, su ve suda çözülmüş besinler,ince bağırsaklardan emilen yağlar bulunur
• Renksiz bir sıvıdır
• Yapısında sadece akyuvarlar bulunur
• Vücuda giren mikropların yayılmasında ve kanserli hücrelerin metastaz (Yayılması) yapmasında rol oynar

Lenf düğümleri

• Kasıklarda ,koltuk altlarında ve boyun bölgelerinde bulunur
• lenf damarlarının birleştiği yerlerdir
• Lenf sıvısı lenf düğümlerinden geçerken kendisi ile taşınan mikroplar düğümlerdeki akyuvarlar tarafından fagositozla etkisiz hale getirilir
• Vücudun savunma organları olarak görev yaparlar
• Enfeksiyonlarda kızararak şişerler
• Enfeksiyonlu hallerde oluşurlar (Sayısal olarak artarlar)

Lenf sisteminin görevleri

SOLUNUM SİSTEMLERİ

Hücrelerde enerji (ATP) elde etmek için gerçekleşen biyokimyasal reaksiyonlara
solunum reaksiyonları (Hücre solunumu) denir.Organik maddelerin yıkımı şeklinde
gerçekleşen bu reaksiyonlarda son elektron alıcsına göreO2 li veya O2 siz solunum
denir.. O2 li solunum yapan canlıların yaşadıkları ortamdan (Tatlı ve tuzlu su,Dokun
sıvısı ve karasal ortam) O2 almak ve ortama CO2 vermek zorundadırlar.Canlılar evrimsel
gelişimleri ve yaşam ortamlarına uygun olarak özelleşmiş solunum yüzeyleri taşıyan
sistem ve yapılar bulundururlar.
Not:O2 siz solunum yapan canlılarda sadece dış ortama CO2 verilişi vardır.
Basit vücut yapısına sahip canlılarda Yüzeyle alınan O2 bütün vücut hücrelerine
difüzyonla taşınırlar.CO2 aynı yolla vücut yüzeyinden dış ortama verilir. Gelişkin
olmalarına rağmen trake solunumu yapan böceklerde de sistem aracılığı ile hücreler
doğrudan dış ortamla gaz alış verişi yaparlar
Kompleks organizmalarda solunum yüzeyi Vücut hücreleri arasında gazların
taşınmasında dolaşım sistemi rol alır. Solunum yüzeyi ile dolaşım sistemi arasındaki
gaz alış verişine dış solunum. Dolaşım sistemi ile vücut hücreleri arasındaki gaz alış
verişine iç solunum denir.

Su ortamında solunum

• Suda O2 oranı azdır
• Solunum yüzeyi vücudun dışındadır
• Deri ve solungaçlarla gaz alış verişi yapılır
• Solunum yüzeyinin karasal ortamda olduğu gibi fiziksek ve kimyasal olumsuzluklardan

etkilenmesi söz konusu değildir

• Su ortamında canlı yeterli O2 alabilmek için devamlı hareket etmeli veya çevresindeki

suyu hareket ettirmelidir

Karasal ortamda solunum

• O2 oranı fazladır
• Solunum yüzeyleri vücut içine alınmıştır (Deri solunumunda hariç)
• Solunum yüzeyinden nem kayıbı ve kuruma tehlikesi vardır
• Solunum yapıları mukus üreten bezlerle desteklenmiştir
• Fiziksel ve kimyasal olumsuzluklara karşı özel yardımcı yapılar gelişmiştir
• Deri,Trake ve akciğerlerle gaz alış verişi yapılır
• Atmosferde yeterince O2 nin olması CO2 nin hızlı yayılması canlıların solunumunu

kolaylaştırıcı faktördür.

Karasal ortamda solunuma destek yapılar:

• Burun
• Yutak
• Soluk borusu ve bronşlar
• Diyafram
• Kaburgalar ve kaburgalar arası kaslardır
• Salgı bezleri (Mukus)

Tek hücrelilerde solunum
Bulunulan sıvı ortamdan gaz alış verişleri bütün yüzeyle olur.
Bitkilerde solunum
Su bitkilerinde koruyucu dokuda çeper kalınlaşması , kutiküla salgısı ve mantarlaşma
olmadığı için stoma ve lentisel gibi madde alış verişinin sağlandığı yapılar bulunmaz.
Bütün yüzey dış ortamla gaz alış verişini gerçekleştirir.
Karasal yaşama uyumlu bitkilerde ise çeper kalınlaşması ,kutiküla birikimi ve
mantarlaşma vardır.Toprak üstü genç yapılarda stomalar, yaşlı ağaçsı yapılarda
lentiseller ve köklerde emici tüyler gaz alış verişini gerçekleştiren yapılardır.
Not:Stomalardan CO2 alınıp O2 verilirken,lentisel ve emici tüylerden O2 alınıp CO2 verilir

Hayvanlarda solunum
A)Deri solunumu

Örn:Süngerler, hidralar,, solucanlar

• Çoğunlukla su ortamında yaşarlar. Karada yaşayanlarda vardır
• Solunum yüzeyi olarak derilerini ve vücut yüzeylerini kullanırlar.
• Kapalı dolaşıma sahip toprak solucanlarında iç ve dış solunum görülür
• İç ve dış solunum görülenlerin dolaşım sıvısında taşıyıcı pigmentler bulunur

B)Trake solunumu

Örn:Sinek,arı,çekirge vb.

• Karasal yaşama uyumlu canlılardır atmosferdeki moleküler O2 kullanırlar
• Dolaşım sıvıları gaz taşınımında rol almazlar
• Dolaşım sıvısında taşıyıcı pigment bulunmaz
• İç ve dış solunum görülmez
• Sistem bütün vücud hücrelerinin dış ortamla doğrudan gaz alış verişini sağlar
• Dokulara gaz taşınımını en hızlı gerçekleştiren sistemdir

C) Solungaç solunumu

Suda yaşayan omurgasızlarda,balıklarda ve kurbağa larvalarında bulunur.

• Suda çözülmüş O2 ni almaya özelleşmiştir
• Vücud dışında bulunur
• Tüysü,dalsı ve yapraksı yüzey artırıcı şekillerde bulunur
• Her hangi bir koruyucu ve yardımcı oluşum bulunmaz.

D)Akciğer solunumu
Karasal yaşama uyum sağlamış omurgalılarda bulunur.

Örn: Kurbağa erginleri,Sürüngenler,Kuşlar ve Memelilerde

• Atmosferdeki moleküler O2 ni almaya özelleşmiştir
• Karasal yaşamın olumsuz etkenlerinden (Fiziksel,kimyasal ve biyolojik) korunmak için

vücud içine alınmıştır

• Özel koruyucu ve yardımcı yapılarla desteklenmiştir
• Solungaçlarda olduğu gibi yutağa bağlı olarak gelişir
• Kurbağalarda basit odalara ayrılmış kese şeklindedir
• Sürüngenlerde bölmelere ayrılmış yüzey alanını artırmıştır
• Kuşlarda akciğer hava kılcal kanalları ve bunların etrafında bolca kılcal kan damarları

bulunur.Ayrıca akciğere bağlı hava keseleri (5 çift) bulunur.

• Memeli akciğerleri Alveoler odalardan oluşmuştur.Yüzey alanı çok geniştir.
• Kuşlarda akciğerlere bağlı hava keseleri ile gaz alış verişi yapılmaz

Notlar

A-Akciğerli balıklar

• Nehir sularında yaşar
• Solungaçlar vardır ve suda solungaç solunumu yapar.
• Yutağa bağlı hava keseleri bulunur
• Hava keseleri atmosfer havasını serbest oksijenini kana bağlar
• Balık her iki sistemi birlikte kullanabilir
• Nehir suyu kuruduğunda sadece hava keselerini kullanarak akciğer solunumu yapar.

B-Kurbağalarda akciğer solunumunun yanında ,deri ve yutakta solunuma yardımcıdır.
C-Akçiğer sistemine bağlı olarak alınan havanın oksijeninden en yüksek oranda
faydalanmayı sağlayan sistem kuş akciğer sistemidir
İnsanda solunum yapıları
1- Burun

Temel özellikleri ve görevleri:

• Alınan solunum havasının temizlenmesini sağlar
• Alınan solunum havasının ısısını ayarlar
• Alınan solunum havasının nemini ayarlar
• Alınan solunum havasının kimyasal olarak tanımlar

2-Yutak

Temel özellikleri ve görevleri:

• Ağızdan alınan besinlerin yemek borusuna gitmesi
• Burunla alınan solunum havasının soluk borusuna gitmesi
• Besin ve solunum havası ile gelen mikro organizmalara karşı vücudu uyarmak.

3-Soluk borusu (Trake):

Temel özellikleri ve görevleri:

• Yutak ile bronşlar arasında bulunur.
• Yapısında yarım ay şeklinde kıkırdak halkalar bulunur
• İç yüzey silli silindirik epitel ile örtülüdür
• İç yüzeyde bol miktarda mukus üreten goblet hücreleri bulunur

4-Bronşlar ve bronşçuklar:

Temel özellikleri ve görevleri

• Trake ile alvoler odalar arasında bulunur
• Yapı olarak trakeye benzer
• Ancak yapısında tam kıkırdak halkalar bulunur

5-Alveoller odalar:

Temel özellikleri ve görevleri

• Bronşcuklarla beraber akciğerlerin temel yapısını oluşturur
• Tek katlı yassı epitelden oluşmuştur
• Birleşik odacıklar şeklindedir
• Etrafı kılcal kan damarları ile çevrilidir
• Dış ortamla gaz alış verişi bu yapı ile gerçekleşir

Solunum pigmentleri
Kan veya dolaşım sıvısında gaz taşınımında rol alan (Hemoglobin gibi) moleküllere
solunum pigmenti denir.


a-Hemoglobin:

• Yapısında demir bulunur.
• Omurgalıların alyuvarlarında bulunur
• Kırmızı renklidir
• Omurgasızlarda (Toprak solucanı) plazmada bulunur
• Omurgasızlarda O2 depolar

b-Hemosiyanin

• Yapısında bakır bulunur
• Omurgasızlarda yumuşakça ve eklem bacaklılarda görülür.
• Plazmada bulunur
• Renksizdir. O2 ile birleşince mavi gözükür

c-Hemoeritrin:

• Yapısında demir bulunur
• Kırmızı renklidir
• Omurgasızlardan halkalı solucanlarda bulunur
• Kan hücrelerinde yer alır

d-Klorokuriorin

• Yapısında demir bulunur
• Halkalı solucanlarda bulunur
• Yeşil renklidir
• Kan plazmasında yer alır

Solunum pigmentlerinin ortak özellikleri

• Oksijenle kolayca birleşip ayrılırlar
• Yapılarında metal iyonu bulunur
• Kanın daha fazla oksijen ve karbondioksit taşımalarını sağlarlar

Nefes alıp verme mekanizması


Nefes alma

• Aktif olaydır.
• Enerji harcanır
• Kaburgalar arası kaslar kasılır
• Diyafram kasılır
• Göğüs iç hacmi artar
• Atmosfer havası akciğerlere dolar

(Toplar damarlarda kanın kalbe dönüşünde etkindir)


2-Nefes verme

• Pasif olaydır
• Enerji harcanmaz
• Kaburgalar arası kaslar gevşer
• Diyafram gevşer
• Göğüs iç hacmi azalır
• Akciğerler sıkıştırılır

(Akciğer dokusal olarak elastik özelliktedir geri yaylanma ile solunum havası dışa verilir)



Kanda CO2 taşınımı

Kanda CO2 taşınımı 3 şekilde gerçekleşir

• HbCO2 olarak
• HCO3- olarak plazmada
• CO2 olarak plazmada

Kanda O2 taşınımı

Kanda O2 taşınımı 2 şeklide gerçekleşir.

• HbO2 olarak eritrositlerde
• O2 olarak plazmada

BESLENME VE SİNDİRİM

Organizmalarda besin maddelerinin hücrelerde kullanılabilir hale getirip hücrelere alınması olaylarına sindirim denir.Sindirim olaylarında ATP harcanmaz.Sindirim hidroliz olayıdır.İstemli olarak başlar refleks olarak devam eder.

Üç evrede gerçekleşir;
1-Mekanik sindirim:Kaba partiküller halinde olan besinlerin küçük partiküller haline getirilmesidir.
Mekanik sindirim;ağız, mide,taşlı gibi organlarda gerçekleşir.
Not:Holozoik beslenen canlılarda görülür.
2-Kimyasal sindirim:Besinlerdeki organik bileşiklerin enzimlerle yapı taşlarına hidroliz edilmesidir.
Kimyasal sindirim;Ağızda, midede,ince barsaklarda ve hücre içlerinde gerçekleşir.
Not:Saprofit bakteri ve mantarlarda,serbest yaşayan protistalarda, insektivor bitkilerde, endoparazitler hariç bütün omurgasızlarda ve bütün omurgalılarda görülür.
3-Emilim:İnorganik besinlerin ve organik besin yapıtaşlarının hücrelere madde alınım kurallarına göre geçmesidir.
Emilim;İnce bağırsaklarda,kalın bağırsaklarda ,protistalarda,çok hücreli basit yapılı canlılar ve endoparazitlerde bütün vücud yüzeyinde
Not:İnsektivor bitkiler ve bütün hetetorflarda görülür.
Kimyasal sindirim gerçekleşme ortamı bakımından iki farklı durum görülür.
1-Hücre içi sindirim:
Özelleşmiş sindirim sistemleri yoktur.(Hidra ve planaria da hücre dışı sindirim için gereklidir.)b)Besinler küçük olup endositoz la alınırlar.
Mekanik sindirim görülmez.
Sindirim hücre içinde sindirim kofullarında gerçekleşir.
Protistalar,süngerlerde görülür.
Hidra ve planarialarda hücre dışı sindirimi hücre içi sindirim takip eder.
Lizozom taşıyan bütün hücrelerde işlevini kaybeden organel ve yapıların lizozom larla parçalanması hücre içi sindirimdir.
2-Hücre dışı sindirim:
A)Saprofitlerde:
Bazı bakteri ve mantarlar bu gruptandır.
Özelleşmiş sindirim yapıları görülmez.
Hücre dışı sindirimi gerçekleştiren özel enzimler salgılarlar.
Kimyasal sindirimden sonra emilim gerçekleşir.
Beslenme hızı ve oranı düşüktür.
Mekanik sindirim görülmez.
B)İnsektivor bitkilerde:
Bazı yaprakları metamorfozla böcekleri yakalama organı ve sindirim ortamı haline gelmiştir.
Özel sindirim enzimleri üretirler.
Kimyasal sindirimden sonra emilim gerçekleşir.
Mekanik sindirim görülmez.
C)Holozoik beslenen hayvanlarda:
Sindirim özelleşmiş boşluklarında gerçekleşir.
Özel bezler tarafından kimyasal sindirimin değişik aşamalarında rol alan enzimler salgılanır.
Mekanik sindirimden sonra gerçekleşir.(Bazı canlılarda önce sindirim sistemi ve birlikte gerçekleşir.)
Beslenme hızlı ve verimlidir.
Herbivor canlıların bağırsaklarında yaşayan bazı tek hücreliler hücre dışı sindirime yardımcı olurlar.
Endoparazitler hariç çoğu omurgasız ve bütün omurgalılar bu gruptandır.
Besin kaynaklarına göre herbivor, karnivor ve omnivor olmak üzere üçe ayrılırlar.
İnsanda sindirim sistemi
1-Ağız:
A)Görevi:
Besinlerin sisteme alınması
mekanik sindirim
Kimyasal sindirim
Besinlerdeki kimyasallar algılanarak sindirimle ilgili refleksleri başlatmak.
B)Yapısı:
Dudak ve yanaklar:Emme,içme,besinlerin dişler üzerinde tutulması.
Damak:Ağız ve burun boşluğunu ayırarak memelilerde mekanik sindirimi olanaklı kılar.
Dil:Besinlerin tadını algılamak,besinleri dişler üzerinde hareket ettirmek,yutkunmada besini yutağa itmek.
Diş:Mekanik sindirimi gerçekleştirmek.
Tükürük bezleri:
İçeriği:
Su,mukus,amilaz,Na ve Ca iyonları
Görevi:
Besinlerin ıslatılıp yumuşatılması.
Ağız içini nemli ve kaygan tutulması.
Besin partiküllerinin yapışmasını sağlayarak lokma haline getirilmesi.
Nişastanın sindirimi.
Ağız içinin hafif bazik değerde tutmak.
-Tükürük salgısının kontrolü:Kalıtsal ve şartlı reflekslerle gerçekleşir.
C)Ağızda kimyasal sindirim:
Sadece nişastanın sindirimi gerçekleşir.
Amilaz
Nişasta+(-H2O) ------------>Dekstrin + Maltoz
D)Emilim: Su, Bazı ilaçlar ve zehirlerin emilimi gerçekleşir ancak beslenme için önemsizdir.
2-Yutak:
A)Görevi:
Ağızla alınan besinleri düzenli aralıklarla yemek borusuna iletmek.
Burunla alınan havayı soluk borusuna iletmek.
Alınan besin ve solunum havasındaki mikroorganizmalara karşı bağışıklık sistemini uyarmak.
B)Bağlantıları:
Ağız boşluğu
Burun boşluğu
Yemek borusu
Soluk borusu
Östaki borusu
3-Yemek borusu:
A)Görevi:
Yutkunma ile kendisine gelen besinleri peristaltik hareketleri ile düzenli aralıklarla mideye iletmek.
B)Yapısı:
İçte: Mukoza katmanı bulunur.
Ortada:Uzunlamasına ve halkasal olarak yerleşmiş kaslar bulunur bunların peristaltik hareketleri ile basinler düzenli aralıklarla mideye taşınır.
Dışta :Seroza bulunur.
C)Mekanik sindirim:
Yoktur.
D)Kimyasal sindirim:
Ağızda başlayan nişasta sindirimi devam eder.Organın yapısında enzim içeren salgılar üretilmez.
E)Emilim:
Gerçekleşmez.

4-Mide:
A)Görevi:
Depolama
Mekanik sindirim
Kimyasal sindirim
İletim
Mikroorganizmaların öldürülmesi
Emilim!
B)Bağlantıları:
Kardia bölgesinde yemek borusu ile pilor bölgesinde ise ince bağırsaklarla bağlantılıdır.
C)Dokusal oluşum :
İçte: katlanmalar yapıp yüzey alanını artıran mukoza bulunur.salgı bezleri bu katmanda bulunur.
Ortada:Kasdokusu bulunur.Uzunlamasına, halkasal ve çapraz yerleşen kasların hareketi ile midede yoğurma hareketleri oluşur.Bu hareketler besinlerin midede tutulması salgılarla karışması ve kısmen de mekanik sindirime uğratılmasını sağlar.
Dışta:Seroza katmanı bulunur.
Not:Midenin Kardia bölgesinde yemek borusu ile ve pilor bölgesinde 12 parmak barsağı ile halkasal kaslardan oluşmuş sifinkter denen kapılar taşır bunlar mide içeriğinin kontrollü şekilde yemek borusundan mideye ve mideden 12 parmak barsağına iletilmesini sağlar.
D)Salgıları ve Görevleri:
a)İç salgı:
Gastrin:Mide dış salgısını uyarır.
b)Dış salgılar:
epsinroteinleri sindirmek
Lap:Süt proteinlerini kazein (Peynirleştirmek) haline dönüştürmek.
Mukus:
Sindirim yüzeyini nemli ve kaygan tutmak
HCL ve enzimlerin etkisinden dokuları korumak
HCL: *Pepsinojeni pepsin haline getirmek.
Bazı mineralleri redükleyerek emilebilir hale getirmek.
Besinlerle gelen mikropları öldürmek.
Proteinlerin sindirimi için asidik ortam oluşturmak.
Amilaz ve lipaz :mide ortamında etkisizdirler.
c)Mide salgılarının kontrolü:
1-Sinirsel:
a)Besin görme
b)Mide gerilmesi
c)Stres
2-Hormonal:
Gastrin (Artırıcı etkiye sahip mideden salgılanır.)
Enterogastron: (Azaltıcı etkiye sahip , incebağırsaklardan salgılanır.)
E)Kimyasal sindirim:
Midede sadece proteinlerin sindirimi olur:Amilaz ve lipaz üretilmesine karşın asidik ortam olduğu için etkisizdirler.
Mide içeriğinin ph’sı 1,5-2 dir.
Mide öz suları ile karışmış yarı sindirilmiş içeriğe kimus denir.
Midede karbonhidratların ve yağların sindirimi ortamın asidik olmasından dolayı gerçekleşmez.
5-İnce bağırsaklar:
Duedonum (Onikiparmak bağırsağı)-
jejenum(Boş bağırsak)
ileum(Kıvrımlı bağırsak) adı verilen üç kısımdan oluşur.
A)Bağlantılarıuedomum kısmında midenin pilor bölgesi ,virsung kanalı ile pankreas ve koledok kanalı ile karaciğer (Safra kesesi) bağlantılıdır. İleum ile kalınbağırsaklar
B)Dokusal oluşum:
a)İçte:Mukoza bulunur. Bu katmanda salgı bezleri , yüzey artırıcı dokusal katlanmalar olan villuslar ve hücresel oluşumlar olan microvilluslar bulunur.
b)Ortada:Kas katmanı vardır.Uzunlamasına ve halkasal yerleşen kaslar incebağırsakların peristaltik hareketlerini oluşturur.
c)Dışta:Seroza bulunur.
İnce barsaklardan enine kesit
C)görevi:
Kimyasal sindirimi gerçekleştirmek
Emilimi gerçekleştirmek
Besinleri kalınbağırsağa iletmek
D)İnce bağırsaklarda görev yapan salgılar,görevleri ve kontrolleri:
a)İnce bağırsak iç salgıları ve görevleri:Bu salgılar midenin asidik içeriği ince bağırsaklara geçtiğinde üretilir.
Enterogastron:Mide faaliyetlerini yavaşlatır.
Kolesistokinin:Safra kesesini uyararak safra salgısının koledok kanalından duedonuma boşalmasını sağlar.
Sekretinankreastan su ve alkali tuzların salgılanmasını ve virsung kanalı ile duedonuma boşalmasını sağlar.
Pankreozimin: Pankreastan enzim içerikli salgıların virsung kanalı ile duedonuma boşalmasını sağlar
Enterokrin: İnce bağırsağın dış salgı bezlerini uyarır.
b)Safra salgısı:
1-İçeriği: Su, yağ asitleri, safra pigmentleri,safra tuzları,elektrolitler
2-Görevi:
Ortamı alkalileştirmek.
Yağların sindirimine yardımcı olmak.
Antiseptik ödevi ile bağırsakların bakteri florasını dengelemek.
Yağ ve yağda eriyen vitaminlerin emilimini sağlamak.
Not:Safra salgısında safra tuzlarında azalma olursa kolesterol çökelerek safra taşlarını meydana getirir.
c)Pankeratik salgılar ve görevleri:
Su ve alkali tuzlar ph:8,5) Asidik mide içeriğini alkalileştirip ortamı kimyasal sindirime hazırlamak
Tripsinolipeptidlerin sindirimini sağlamak
Lipaz:Yağların sindirimini sağlamak
Amilaz:Nişastanın sindirimini sağlamak
Kimotripsinolipeptid leri sindirmek
d)İncebağırsak salgıları ve görevleri:
Mukus:Yüzeyin kayganlaşması ve enzimatik etkilerden dokuları korumak.
Enterokinazankreastan inaktif halde salgılanan tripsinojeni aktif enzim tripsin haline çevirir.
Peptidazeptidlerin sindirimini sağlamak.
Amilaz:Nişastanın sindirimini sağlar.
Maltaz maltozu, Laktaz laktozu, sukraz sukrazı monosakkaritler haline çevirir.
Nukleaz:nucleik asitlerin sindirimini sağlar.
e)Safra,pankreatik salgılar ve incebağırsak salgılarının salgılanma kontrolü:

1-Sinirsel kontrol (Önemi tartışmalı)
2-Hormonal kontrol (Asidik içerikli besinlerin duedonuma geçmesi.)
E)Kimyasal sindirim:
a)Karbonhidratların sindirimi:
Pankreastan üretilen amilaz ve ince bağırsaklardan üretilen amilaz,maltaz,laktaz, sukraz etkilidir.
b)Proteinlerin sindirimi:
Kısmen sindirilip polipeptidler haline gelmiş proteinler üzerine önce pankreatik enzim tripsin ve kimotripsin etkili olur daha sonra ince bağırsak enzimi olan erepsin etkili olur.

c)Yağların sindirimi:
Sadece ince bağırsaklarda gerçekleşir. Safra salgısı varlığında pankreatik lipaz etkili olur.
F)Emilim:
Emilimin %95 ‘i bu organda gerçekleşir. Emilimi artırmak için bu organın iç yüzeyinde dokusal oluşum olan villus ve hücresel yapılar olan microvilluslar bulunur.Bu yapıların sayesinde iç yüzey 100m2 lik emilim alanı oluşur.
Aktif taşınma ile hızlı şekilde gerçekleşen glikoz,galaktoz,bazı amino asitler ve elektrolitlerin emilimi jejenum kısmından olurken , yavaş ve daha yoğun ve önemli emilim ileumdan gerçekleşir.
Alınan besinlerdeki monosakkaritler, amino asitler,yağ asitleri ve gliserit, vitaminler, mineraller, su,ilaçlar vb. organik ve inorganik maddeler difüzyon, kolaylaştırılmış difüzyon ve aktif taşınma ile alınırlar.Bazı kısa polipeptidler pinositozla alınabilirler bunun beslenmede önemi olmamakla beraber alerjik reaksiyonların oluşmasından dolayı önemlidir. Bazı amino asitler, glikoz , galaktoz ve elektrolitler ise aktif taşınma ile alınır.

Not:Aktif taşıma ile emilenlerin emilim hızları oldukça fazladır.
Not: Bazı maddelerin emilim kuralları
Ca nın emiliminde Parathormon ve vit-D etkendir.
Fe aktif taşıma ile emilirler.
Vit-C Fe emilimini kolaylaştırır.
Suda eriyen vitaminler(B-C) yağda eriyen vitaminlere (A-D-E-K) oranla daha hızlı emilirler.
A-D-E-K vitaminlerin emilimi yağların emilimine bağlıdır.
Na iyonları aktif taşıma ile emilirler ve su pasif olarak bu iyonları takip eder.
6-Kalın bağırsaklar:
A)yapısı:
İçteokusal katlanmalara sahip mukoza
Ortada:Uzunlamasına ve halkasal yerleşmiş kaslar;Bunlar devamlı olmayıp yer yer kesiklikler gösterir.Bu nedenle kütle peristasisi görülür.(Peristaltik dalgalanmalar organ boyunca devam etmeyip,yer yer kesikliğe uğrar.)
Dışta:Seroza bulunur.
B)Kısımları ve bağlantıları:
Yükselen kolonla ileum ile bağlantılıdır.Enine kolonla devam eder.İnen kolon rektum ile anüsle bağlantı kurar.
C)Salgıları:
Kalın bağırsaklarda sadece mukus salgılanır enzimatik salgıları bulunmaz.
D)Mekanik sindirim:
Gerçekleşmez.
E)Kimyasal sindirim:
Bu organda enzim üretilmediği için kimyasal sindirime katılmaz ancak burada yaşayan simbiyotik canlıların ürettiği enzimlerle kısmen kimyasal sindirim gerçekleşir.
F)Emilim:
İnce bağırsaklardan sonra en önemli emilim bu organda görülür.
İnce bağırsaklarda emilmemiş glikoz ve amino asitler
İnce bağırsaklarda emilmemiş safra tuzlarının emilimi
Bazı elektrolitlerin emilimi
Sindirim artıkları içinde bulunan suyun emilimi
Simbiyotik bakterilerin ürettiği K ve B grubu vitaminlerin emilimi gerçekleştirilir.
G)Salgıları ve görevleri:
• Mukus:İç yüzeyin kayganlaşması besinlerin hareketinin kolaylaşması.
Not:Nukleik asitlerin sindirimi ve emilimi: Mide enzimleri kromatindeki proteinleri sindirir.Oluşan nukleik asitler bağırsaklarda pankreas enzimi olan nukleazla nukleotidlere parçalanır.Nukleotidler bağırsak enzimi olan fosfatazla nukleozidlere dönüşür .Sindirim sonucu oluşan nucleozidler ince bağırsaklardan emilirler.Sindirim dokularda (Hücrelerde) gerekirse devam eder.
Karaciğer:
Sindirim salgılarının kontrolü:
1-Sinirsel:
Ağıza besinin alınması,Organa besinin girmesi Besinin görülmesi, kokusunun alınması ,Besini hatırlatan herhangi bir uyaranın (ses,renk,şekil vb.)algılanması. salgıların oluşumunu uyarır.
2-Hormonal:
Mide ve ince bağırsaklardan üretilen hormonlar mide,safra,pankreas ve ince bağırsakların salgı üretmesini uyarır.
Not:Sinirsel uyarılar hızlı ancak kısa süreli ve az, hormonlar ise yavaş ancak uzun süreli ve çok salgı oluşumuna neden olurlar.
Notlar:
Sindirim sisteminde mekanik sindirimin görüldüğü yapılar: Ağız (Dişler) ve Midedir.(Kas hareketleri)
Sindirim sisteminde sindirim enzimi üreten yapılar: Ağız,Mide,İnce barsak,Pankreas
Salgıları ile sindirime yardımcı olan yapılar: Ağız, Mide,
İnce barsak,Pankreas,Karaciğer
Emilimin görüldüğü yapılar( Çoktan aza doğru):İnce barsaklar,Kalın barsaklar,Mide(Ağız:Çok az ve inorganik maddeler)
Sindirim sisteminde özelleşmiş yapılar
1-Kursak:
Toprak solucanı ve kuşlar gibi ağızda mekanik sindirimi olmayan herbivor canlılarda görülür.
Besinlerin depolanmasında rol oynar.
Besinlerin ıslatılıp yumuşatılmasında ve mekanik sindirime hazırlanmasında rol oynar.
Yavru bakımı olan kuşlarda yavrulara besin taşıma ve hazırlamada rol oynar.
Karnivor kuşlarda kemik, tırnak,tüy gibi sindirilmeyen artıkların toplanıp dışa atılmasını sağlar.
2-Taşlık:
Toprak solucanı ve kuşlar gibi ağızda mekanik sindirimi olmayan herbivor canlılarda görülür
İçinde küçük taşları olduğu kaslı bir organdır
Bezli mideden sonra gelir.
Not: Taşlık taşımayan canlılarda besin depolama mekanik sindirimden sonra gerçekleşir .Ancak taşlık taşıyan canlılarda besinler önce depolanır sonra mekanik sindirime uğratılır.
Bahçe salyangozlarının taşlıklarında taş değil özel dişler bulunur.
Sindirimin hızlandırılmasında rol oynar.
3-Özelleşmiş mide ve Kör bağırsak:
Herbivor memelilerde görülür.
Besin değeri az olan bitkisel besinlerin depolanması ve mayalanmasını sağlar.
Bu yapılarda simbiyotik yaşayan ve selüloz sindiren enzim üreten tek hücreliler bulunur.
Bu yapılar canlıda önemli hacim ve ağırlığa sahiptir.
4-Holozoik beslendiği halde mekanik sindirim için mide hariç özelleşmiş yapının görülmediği canlılar:
Balıklar, kurbağalar,sürüngenler
Karnivor oldukları için sindirim kolay ve hızlıdır. Az miktarda alınan besinler uzun süre yeterlidir.
5-Kompleks canlılar olmasına karşın sindirim sistemi taşımayan canlılar:
Bu canlılar endoparazitler dir.
Diğer canlıların sindirim boşluğunda veya doku sıvılarında yaşar.
İhtiyaç duyduğu besinleri canlı sistemlerinden hazır olarak tüm vücud yüzeyi ile emerek alırlar.
örnek Karaciğer kelebeği,Tenya,Plazmodium
6-Kompleks canlılar olmasına karşın mekanik sindirimi olmayan ve kimyasal sindirimi vücud dışında yapan canlılar:
Örümceklerden çoğu bu gruba girer.
Avını yakaladıktan sonra enzimlerini avının vücudu içine enjekte eder kimyasal sindirim sonucu oluşan besleyici sıvı içilerek beslenme tamamlanır.
7-İnsektivor bitkilerde :
Böcek yakalamak ve kimyasal sindirime uğratmak için özelleşmiş yapraklara sahiptirler.
Besinleri vücud dışında kimyasal sindirime uğrattıktan sonra difüzyon la hücreleri tarafından emilir.

GENETİK

Olasılık kuralları
Kalıtımda kullanılan iki önemli olasılık yasası şunlardır.
1-Şansa bağlı olan iki ayrı olayın sonuçları birbirinden bağımsızdır.
2-Şansa bağlı iki olayın aynı anda olma olasılığı bu olayların ayrı ayrı olmaolasılıklarının çarpımına bağlıdır.
Açıklama :Havaya atılan paranın yazı gelme ihtimali ½ , Tura gelme ihtimali ½ dir. Aynı para on kez havaya atılsa dahi her seferinde tura gelmeihtimali ½ dir.
On kez havaya atılan paranın on kere tura gelme ihtimali ise her seferindeher seferinde tura gelme ihtimalinin çarpımına eşittir. ( ½ )10 şeklinde ifadeedilir.
A-Olasılık prensiplerinin gametlerin oluşum olasılığına uyarlanması
Örnek : Tek Karakterde

Örnek:İki karakterde
a)Her iki karakter içinde homozi*** bireylerde.

b)Her iki karakter içinde heterozi*** bireylerde.

Açıklama:Heterozi***lukta hibridlik derecesi gamet çeşit sayısını iki kat artırır.n=Hibridlik derecesi 2n =gamet çeşit sayısı
Örnekler:
AAbbCCddee genotipli bireyde oluşacak gamet çeşit sayısı. n=0 olduğundan gamet çeşit sayısı 1 dir.
AAbbCcDdee genotipli bireyde oluşacak gamet çeşit sayısı. n=2 olduğundan 2 2 =2.2=4 çeşittir.
AaBbCCDdee genotipli bireyde oluşacak gamet çeşit sayısı. n=3 olduğundan 2 3 =2.2.2=8 çeşittir.
B-Olasılık prensiplerinin bireylerin oluşum olasılığına uyarlanması

Pratik yol:Genotipte heterozi*** karakterlere 2 homozi*** karakterlere 1 değeri verilerek çarpılır.
Örnekler: AaBBccDdEeFfgg
2. 1. 1. 2. 2. 2. 1=16 çeşit gamet oluşur.
aaBbCcDdEeffGg
1.2. 2. 2. 2. 1. 2 =32 çeşit gamet oluşur.
Açıklama:Genotipi verilen bireyin meydana getireceği herhangi bir gametinoranı ( 1 / 2 )n bağıntısı ile bulunur.(n= hibridlik derecesi)
Örnek: AabbCcDdEeff genotipli bireyin abcdef genotipli gamet oluşturmaoranı nedir.
n=4 olduğuna göre;Gametin oranı=( 1 / 2 ) 4 = 1 / 16 bulunur.


Monohibrid çaprazlama



Dihibrid çaprazlama



Genotip çeşitlilik
a)Her iki bireyin homozi***luğunda =1
b)Sadece birinin heterozi***luğunda =2
c)Her ikisininde heterozi***luğunda =3
Örnek:AABbDdEe X AaBbddEe çaprazlamasında oluşacak genotip çeşitlilik nedir?
Yanıt: 1.Karakter : (AA X Aa) =2
2.Karakter : (Bb X Bb) =3
3.Karakter : (Dd X dd) =2
4.Karakter : (Ee X Ee) =3
4 karakter için genotip çeşitlilik 2.3.2.3=36 bulunur.
Fenotip çeşitlilik
a) AA X AA , Aa X AA , AA X aa ve aa X aa çaprazlamalarında fenotip çeşitlilik 1 dir.
b) Aa X Aa ve Aa X aa çaprazlamalarında fenotip çeşitlilik 2 dir.
Örnek: AaBbDdee X AabbDDee çaprazlamasında fenotip çeşitlilik nedir?
Yanıt: 1.Karakter için: (Aa X Aa) =2
2.Karakter için: (Bb X bb )=2
3.Karakter için: (Dd X DD)=1
4.Karakter için: (ee X ee)=1
4 karakter için fenotip çeşitlilik=2.2.1.1=4 bulunur.
Örnek:AaBbDdeeFf genotipli bireyin oluşturacağı gamet çeşit sayısı nedir.
A)10 B)8 C)44 D)16 E)32
Örnek:AaBbDdEe X aaBbddEe çaprazlamasında aaBBddEe genotipli bireylerin oluşma olasılığı nedir.
A)1/32 B)1/16 C)1/8 D)1/4 E)1/2

Ard arda gelen şansa bağlı bağımsız olayların birlikte değerlendirilmesinde binom açılımından yararlanılır.
1.Örnek:Bir ailenin olabilecek 4 çocuğundan 3 kız ve 1 erkek olma olasılığı nedir?
Yanıt: Kız olma olasılığı =1/2 =a
Erkek olma olasılığı =1/2 =b ile sembolleştirelim (a+b)4= a4 + 4 a3 b + 6a2b2 + 4ab3 + b4 dağılımından 4a3b ifadesi a3= 3 kız ve b=1 erkek çocuğu ifade eder.
4(1/2)3(1/2)= 4.1/8.1/2=4/16=1/4 bulunur.
2.Örnek:Aynı ailenin 2 kız ve 2 erkek çocuk sahibi olma olasılığı nedir?
Yanıt: Binom açılımından 6a2b2 ifadesi bize a2 = 2 kız ve a2 =2 erkek çocuğu ifade eder.
6(1/2)2 (1/2)2 =6.1/4.1/4=6/16=3/8 bulunur.
Açıklama : Eğer soru somatik karakterlerle ilgili ise dominant özellik ¾ resesif özellik ise 1/4 olarak alınır.
3.Örnek: Bir ailenin olabilecek 5 çocuğundan 3 siyah saçlı ve 2 sarı saçlı olma olasılığı nedir?
Yanıt: Siyah saç dominant olduğundan =a =3/4
Sarı saç resesif olduğundan =b =1/4 oranında oluşma şansları vardır.
10a3b2 ifadesinden 10(3/4)3(1/4)2 = 10.27/64.1/16=270/1024 =135/512 bulunur.
4.Örnek:Aynı ailenin 5 çocuğundan 4 dominant ve 1 resesif olma olasılığı nedir?
Yanıt: 5a4b ifadesinden 5(3/4)4 (1/4) = 5.81/256.1/4 = 405/1024 bulunur.
5.Örnek:Aynı ailenin 5 çocuğundan 4 resesif ve 1 dominant olma olasılığı nedir?
Yanıt: 5ab4 ifadesinden 5(3/4).(1/4)4 =5.3/4.1/256=15/1024
6.Örnek:Bir ailenin olabilecek 4 çocuktan dördününde kız olma olasılığını bağıntılardan hangisi gösterir.
A)1/2 b)1/8 C)(1/2)2 D)(1/2)4 E)(3/4)4
Mendel kanunlarından sapmalar

Farklı kalıtsal özelliklere sahip bazı karakterlerin kalıtımı mendel kanunları ile açıklanamaz. Bu özellikleri taşıyan karakterlerin kalıtımında fenotip ve genotip oranları mendel kanunlarından farklıdır.Bunlar:

1. Yarı dominantlık=Ekivalentlik,
2. Polialellik,
3. Komplementer genler,
4. supplementer genler,
5. engelleyici genler,
6. Polimerik genler,
7. Epistasi,
8. Bağlantılı genler ve Krossing-over örnek olarak verilebilir.

Ekivalentlik
Alel genler normalde dominant resesif özellikler verir. Ancak bazı karekterler üzerinde etkili genler birbirlerine baskınlık kuramazlar heterozi*** durumda farklı bir genotip oluştururlar homozi*** halde kendi özelliklerini yansıtırlar bu tip genlere ekivalent gen denir.
Örnek : Sığırlarda kıl , Endülüs tavuklarında tüy , Akşam sefası çiçek
renkleri ekivalent genlerle belirlenir. Bu karakterleri sembolleştirme üslü ifadelerle yapılır.
Örnek:

NOT : Bir monohibrit çaprazlamada fenotip ayrışım ,= genotip ayrışımsa ekivalentlik söz konusudur.

Polialellik

Canlılarda bazı karakterlerin belirlenmesinde etki eden gen sayısı ikiden fazla olabilir bu durumda bir karakter için normalde üç farklı genotip ( AA ,Aa , aa ) ve iki farklı fenotip ( A- , a- ) olması beklenirken hem genotip hem de fenotip çeşitlilik artar.

Tavşanlarda kürk rengi , insanda kan grubu vb. karakterler ikiden fazla genle kontrol edilen karakterlerdir. Bu karakterleri belirleyen genlerin sembolleştirilmesi üslü ifadelerle yapılır.
Örnek : Tavşanda kürk rengi : C > C ch > C h > şeklinde veya C1 > C2 > C3 > C4
İnsanda kan grubu : a , aA , aB veya IA , IB , I0 şeklinde
İnsanda Rh faktörü : R2 , R1 , R , r1 , R2 , R0 , rıı , r vb. şekildedir.

Polialellikte olabilecek genotip çeşitlilik n (n+1) / 2 bağıntısıyla çözülür. n = Alel gen sayısı

Örnek: A1 , A2 , A3, A4 alelleri ile belirlenen karakter bakımından türde kaç farklı genotip tespit edilebilir.
Yanıt olarak: n = 4 tür. n . ( n+1) / 2 den 4. (4+1) / 2 = 4.5 = 10 bulunur.
Örnek: Birinci karakteri A1,A2, A3 ve ikinci karakteri B 1, B2 , B3 , B4 gibi alellerle kalıtlanan canlı türünün populasyonun da kaç farklı genotip tespit edilir.
Yanıt:
Birinci karakter için n=3 => 3.(3+1)/2=3.4/2=12/2=6 değişik genotip görülür
İkinci karakter için n=4 => 4.(4+1)/2=4.5/2=20/2=10 değişik genotip görülür
Her iki karakter için 6.10=60 değişik genotip görülür.
Örnek:
1-Yukarıda soyağacı verilen ailede 6 nolu bireyin OR—olma olasılığı nedir?
A)1/2 B)1/4 C)1/1 D)1/8 E)1/16
2-Yukarıda soy ağacında 5 nolu bireyin ABR+ olma olasılığı nedir?
A)1/2 B)3/4 C)1/8 D)1/16 E)3/16
3-Böyle bir ailenin olabilecek çocuklarında A-proteini ve Rh proteinini birlikte bulunduranların oranı nedir?
A)3/4 B)3/8 C)1/8 D)1/4 E)3/16
4-Böyle bir ailenin gelecekte eritroblastosisfetalis durumu ile karşılaşacak kız çocuklarına sahip olma olasılığı nedir?
A)1/2 B)1/4 C)1/8 D)3/4 E)3/8
Canlılarda Kromozomlar
1-Otozomlar : ( Vücut Kromozomları ) : Eşey kromozomları dışında kalan 2n-2 formülü ile ifade edilen ve vücutla ilgili karakterleri belirleyen genleri taşıyan kromozomlardır.Somatik hücrelerde çiftler (Homologları ile ) halinde bulunurlar.
Örnek:2n =40 olan canlılardaki otozom sayısı 2n-2 den 40–2 =38 bulunur.
Örnek: n = 8 olan canlılardaki otozom sayısı 2.8 –2 den 16–2 =14 bulunur.
NOT : Bazı canlılarda eşeyi belirleyen genler otozomlar üzerinde bulunur.
Örnek : Sirke sineğinde erkeklik karakteri , insanlarda cinsiyet karakterlerinde olduğu gibi

2-Gonozomlar : ( Eşey Kromozomları ) : Üzerinde canlının cinsiyetini belirleyen genler taşıyan X ve Y kromozomlarına denir. Normalde XX ve XY olarak bulunur. Diploid hücrelerde ( XX veya XY ) iki tane haploid hücrelerde ise ( X veya Y ) bir tane bulunur. XX yapısı dişilik , XY yapısı erkeklik
karakterlerinin gelişimini uyarır ancak bazı canlı türlerinde eşey farklı mekanizmalarla oluşturulur.
X ve Y kromozomları cinsiyetle ilgili genlerin dışında vücutla ilgili genleride taşır. X ve Y kromozomlarının homolog olan kısımlarına karşılık homolog olmayan kısımlarıda vardır.
Dişilerde X,X kromozomları arasında mayoz esnasında tüm örtüşme ve krossing over gerçekleştiği halde erkeklerde X ve Y kromozomları mayozda tam örtüşmez ve homolog olmayan segmentlerde krossing-over gerçekleşmez.
a)Krossingover’in gerçekleşmediği örtüşen bölgelerde cinsiyetle ilgili genlerinbulunduğu
b)Örtüşmeyen ve krossing overin olmayacağı bölgelerde X ve Y kromozomları ile taşınan ve vücutla ilgili karakterleri belirleyen genlerin bulunduğu
c)Örtüşen ve krossing over görülen bölgelerde ise hem X hem de Y iletaşınan vücutla ilgili karakterleri belirleyen genlerin bulunduğu kabul edilir. Yukarıda verilen bilgilerdende anlaşılacağı gibi X ve Y kromozomlarının dağılımı eşeyi belirler ancak üzerinde taşıdıkları Vücutla ilgili karakterlerinde
varlığı nedeniyle bu karakterleri kalıtlanması eşey oluşumuna bağlıdır. Bu olaya eşeye bağlı kalıtım denir.
Eşeyin Belirlenmesi
Kalıtsal karakterleri belirleyen genleri ilk varlığını öne süren Mendeldir.Daha sonra Sutton genlerin kromozomlar üzerinde yer aldığı , bir karakteri etkileyen gen çiftinin her biri homolog ( eş ) kromozomların belli lokuslarında bulunduğunu ileri sürdü . Bu görüş daha sonra Kromozom Teorisi adını aldı.
Daha sonraki bilimsel çalışmalarda önce X kromozomu keşfedildi .pek çok canlıda dişi karakterli faktörlerde iki X kromozomunun bir arada bulunduğu erkeklerde ise X ve kısmen X ve Y kromozomlarına gonozom ( eşey kr.) adı verildi
Protozooalarda genlerle belirlenen bir cinsiyet tayini yoktur. Genlerin rol aldığı cinsiyet tayini çok hücreli organizmalara özgüdür. Cinsiyetin genlerle belirlendiği canlılarda ise genlerin işleyişi farklı mekanizmalara dayanabilir.
Bazı canlılarda cinsiyet beslenme , ışık , yaş , stoplazmik faktörlere bağlı olarak belirlenir. Bu mekanizmalar çoğunlukla omurgasızlar ve bitkilere özgüdür. Ancak bazı omurgasızlar ve omurgalıların hepsinde cinsiyet gonozomlarla taşınan genlerle belirlenir.
Bazı Özel Eşey tayinleri
Cinsiyet (Eşey) belirlenmesi
a)XX-XY şeklinde eşey belirlenmesi; XX dişi, XY erkeközelliktedir.Hayvanların çoğunda.

b)ZW-ZZ şeklinde eşey belirlenmesi;ZW dişi, ZZ erkek özelliktedir. Kuşlarda,Sürüngenlerde,Kuyruklu kurbağalarda ve bazı balıklarda böyle belirlenir.

c)2n-n (Haploid- diploid )şeklinde eşey belirlenmesi;2n dişi, n erkek özelliktedir.Arılarda eşey bu şekilde belirlenir.

d)Gonozom(A)/Autozom (X) (Y kromozomu eşey belirlemede işlevsizdir.) oranına göre eşey belirlenmesi; X/2A=0,5 Erkek, XX/2A=1 Dişi, X/3A=0,33 Süper erkek(Kısır) XXX/2A=1,5 Süper dişi XX/3A=0,67 İntersex (Dişi ve erkek arası bireyler)

Örnek:Zi***ta 38 kromozom sayılan bir kuş türünün dişi bireyinin genotip yazılımı hangisidir.
A)19+X B)36+XX C)38+ZZ D)36+ZW E)36+ZZ
Örnek:Epitel hücresinde 16 kromozom sayılan arı türünün erkek bireyinin sperm hücresindeki kromozom durumu aşağıdakilerden hangisi olabilir.
A)16+XY B)8+X C)16 D)15+Y E)7+Y
Eşeye Bağlı Kalıtım
Eşey kromozomlarında sadece eşey karakterleri değil vücutla ilgili bazı karakterlerde kalıtlanır.Bu tür karakterlere eşeye bağlı kalıtım denir.
X kromozomunun Y kromozomuna homolog olmayan kısımlarında kalıtlanan karakterlere X’e bağlı karakterler denir.
Örnek:Miyopi, hemofili,kırmızı-yeşil renk körlüğü vb.

Y kromozomunun X kromozomuna homolog olmayan kısımlarında kalıtlanan karakterlere Y’ ye bağlı karakterler denir. Örnek:Kulak kıllılığı,
Perde parmaklılık, ıchthyosis hystrix grovior vb.

X ve Y kromozomlarının homolog kısımlarında kalıtlanan karakterlere hem X hemde Y’ ye bağlı karakterler denir.
Örnek:Tam renk körlüğü,Xeroderma pigmentosum vb.
Not:Bazı otozomal karakterleri belirleyen genler bireyin cinsiyetine göre özellik belirlemektedir.Bu tür karakterlere eşeyin etkisinde kalan karakterler denir.
Örnekazlaklık
Morgan drosofilalar üzerinde yaptığı çalışmalarda canlının 2n= 8 olduğunu tespit etti. Dişilerde kromozomlar çiftler halideydi. Drosofilalarda 3 çift otozomal kromozom ve 1 çiftte cinsiyeti belirleyen kromozom vardır.Dişilerde cinsiyeti belirleyen kromozomlar birbirine benzer bunlara X kromozomu denmiştir. Ancak erkeklerde X e benzeyen bir kromozom birde benzemeyen kromozom vardı. Benzemeyen bu kromozoma Y kromozomu denir.

Morgan çalışmalarında beyaz gözlü mutantı gözledi.Bu karakter yabanıl ve dominant olan kırmızı göze göre resesif bir özellikti.
Beyaz gözlü dişilerle kımızı gözlü erkeklerin çaprazlamasında dişiye ait olan beyaz göz karakterinin erkek döle, erkeğe ait olan kırmızı göz karakterinin ise dişi döle geçtiğini gözledi. Bu olaya Crıs-cros kalıtım dedi.
Sonuç olarak göz rengi karakterinin X kromozomlarında kalıtlandığı ve X kromozomunun cinsiyetle beraber bazı vücut karakterlerininde kalıtlanmasında rol oynadığını ortaya koydu. Cinsiyeti belirleyen
kromozomlarla taşınan böyle vücutla ilgili karakterlerin kalıtımına eşeye bağlı kalıtım denir.

Crıs-cros kalıtım:
İnsanlarda eşeye bağlı kalıtımın genotipik çeşitleri ve bunların fenotipik yansımaları:
a) X’e bağlı kalıtımda: X+ : hastalık geni taşır, X:Normal gen taşır.
-Hem erkeklerde hemde dişilerde görülür.
1-Dişilerde: XX=Normal dişi XX+ :Taşıyıcı dişi X+X+ :Hasta dişi
2-Erkeklerde: XY:Normal erkek X+Y :Hasta erkek
b)Y’ye bağlı kalıtımda: Y+:Hastalıklı gen taşır, Y:Normal gen taşır.
-Sadece erkeklerde görülür:
XY+ :Hasta erkek, XY:Normal erkek
c)Hem X hemde Y’ye bağlı kalıtımda: X+ ve Y+ Hastalık genleri taşırlar,
X ve Y normal genler taşırlar.
-Hem erkek hemde dişilerde görülür.
1-Dişilerde: XX=Normal dişi XX+ :Taşıyıcı dişi X+X+ :Hasta dişi
2- Erkeklerde: XY:Normal erkek X+Y+ :Hasta erkek
X+Y:Taşıyıcı erkek XY+:Taşıyıcı erkek
X’e bağlı kalıtımda hastalık geni anne veya babadan alınabilir. Bu grup genlerin erkeklerde görülme olasılığı dişilerde görülme olasılığının iki katıdır.Erkeklerin hasta olması için taşıdıkları tek X kromozomunun hastalık genini taşıması yeterlidir. Dişilerin ise hasta olmaları için taşıdıkları iki
kromozomunda hastalık genini taşımaları gerekir.
Örnek:X’e bağlı haslıkla ilgili olarak populsyonda hastalıklı genin görülme olasılığı 1/50 ise erkek ve dişilerin hasta olma olasılıkları nedir?
Yanıt: X+ =1/50 => Hasta erkek :X+ Y=1/50 , Hasta dişi: X+X+=1/50.1/50=1/2500 bulunur.
Örnek:X’e bağlı hastalık için populasyonda erkeklede görülme olasılığı 1/30 ıse
a)Taşıyıcı dişilerin oranı nedir?
b)Hasta dişilerin oranı nedir?
Yanıt: a) X’e bağlı olduğu için XhY=1/30 => XhX=1/30 bulunur. b) XhY =1/30 => XhXh= 1/30.1/30=1/900
Örnek: Renk körü taşıyıcısı anne ile hasta babanın olabilecek çocuklarının genotip ve fenotip dağılımı nedir?
Ayrılmama
Calvin drosofila genetiği üzerine yaptığı çalışmalarda mutant al gözlü bireyler tespit etti, bu özellik resesif özellik olup X kromozomu ile kalıtlanan karakterdi. Al gözlü dişilerle kırmızı gözlü erkeklerin çaprazlanması sonucunun crıs-cros kalıtıma uygun olması beklenirken dölde al gözlü dişilere rastlanmıştır. Al gözlü dişilerin olması için mutlak anneden iki hastalıklı geni taşıyan X kromozomunu almakla oluşacağı sonucuna varılmıştır. Bu durum dişide gamet oluşumu sırasında X kromozomlarının birbirinden ayrılmaması ile meydana geleceği sonucuna varılmıştır. Brıcıs döllerin hücrelerini incelediğinde durumun varsayıldığı gibi olduğunu gördü.

Ayrılmama:Eşey ana hücrelerinde mayoz bölünme esnasında homolog kromozomlar birbirlerinden ayrılmayıp aynı gamete gitmeleri sonunda kromozom durumları bakımından anormal gametler oluşur bunların homolog çiftleri bir arada bulunurken diğerlerinde bu kromozomlar bulunmaz. Bu tip gametler arasında gerçekleşecek döllenme sonunda anormal genotipli ve fenotipli bireyler meydana gelir.Bu bireylerden;
Drosofilalarda: XXY=diş X -=erkek
İnsanlarda :
XXY:Klinefelter(erkek)


X :Turner sendromu

Down sendomu

Ayrılmama olayı eşey kromozomlarında olabileceği gibi otozomal kromozomlarda da olabilir.İnsanlarda bazı istisnalar hariç otozomlarda görülen ayrılmama olayları sonunda oluşan gametler ya döllenemez yada döllenme sonunda gelişemezler.Otozomlarda görülen ayrılmama sonunda
2n+1, 2n+2, 2n-1 genotipli bireyler oluşur. İnsanlarda 21.çift kromozomdan bir fazla bulunması 2n+1=47 genotipli mongolizme(Down sendromu) neden olur.
Sirke sineğinde ayrılmama:

İnsanlarda ayrılmama:


Örnek: 2n+1 genotipindeki bir canlının meydana gelmesinde rol alan gametler için aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez.
A)Profaz-I de homolog kromozomlar sinaps yapmıştır.
B)Bir kromozomda ayrılmama vardır.
C)Mayoz bölünme ile meydana gelmiştir.
D)Her iki gametin oluşumunda da ayrılmama gerçekleşmiştir.
E)Kromozom sayısı mutasyonlarına örnektir
Bağlantı ve Krossing-over

Canlılarda binlerce karakteri belirleyen binlerce gen vardır.Bunlar belli sayıdaki kromozomlarda taşınır.Bir kromozom yüzlerce geni birlikte bulunur ve yeni nesillere birlikte kalıtlanır. Aynı kromozomda taşınan bu genlere bağlantılı genler denir.
Bağlantılı genler (kaç tane karakter incelenirse incelensin) kalıtımda krossing-over yoksa homozi***lukta bir çeşit, heterozi***lukta ise iki çeşit gamet oluşturur.
Krossing-over görülürse krossing-over görülen karakterlerdeki heterozi***luk değeri kadar gamet çeşitliliği görülür.
Örnek:AaBbDdEe Genotipinde A-b-d-E genleri arasında bağlantı varsa oluşacak gamet çeşit sayısı ve genotıpleri nelerdir?
Yanıt: a)Krossing-over yoksa: verilen genotipte bütün genlerin bağlı olması bu karakterlerin bir çift homolog kromozomda taşındığını gösterir.
Kromozomlardan birinde A-b-d-E genleri bağlantılı şekilde bulunurken diğerinde a-B-D-e genleri bağlantılı şekilde bulunur.
A-b-d-E genleri homolog kromozomların biri ile bir gamete beraber giderken, diğer a-B-D-e genleri diğer homolog kromozomla diğer gamete birlikte giderler.
Var olan 4 karakterde heterozi*** olduğu için iki çeşit gamet meydana gelir. (Bir tanesinin heterozi*** olması yeterlidir.)
Genotip: A-b-d-E
a-B-D-e
Mayoz:
Gametler: A-b-d-E a-B-D-e iki çeşit gamet oluşur.
Bağlantılı genlerde krossing-over a uğrama değeri veya eşey ana hücrelerindeki değere mayoz esnasında krossing-over ile bağlantının çözüldüğü hücre oranını verir.
Örnek : Eşey ana hücrelerinde görülen krossing-over değeri % 36 ise ifadesinde % 36 krossing-over un görüldüğü ana hücre % 64 ise krossing-over un görülmediği ana hücre oranını verir.
Krossing –over lı gamet oranı ise bağlantının çözülmesi ile oluşmuş gametlerin bağlantısını çözülmüşlerin oranını verir.
Örnek : Krossing-over lı A-b’ nin oranı % 8 ise ifadesi
Bağlantılı A-B ve a-b arasında vardır.. Genotip AB dir.
ab
Krossing-over gerçekleşip gametler oluştuğunda 4 çeşit gamet meydana gelir. Bunlar
AB ab Ab aB
Bağlantısı Krossing-over lı
Çözülmemiş Bağlantısı çözülmüş
% 8 bağlantısı çözülmüş grup içinde Ab gametinin oranını ifade eder.
Örnek: Genotipi AaBb olan canlıda A-B genleri bağlantılıdır. Eşey ana hücrelerinde % 32 oranında krossing-over görüldüğüne göre A-b gametlerinin meydana gelme oranı nedir?
Yanıt : AB genotipinde
ab
Krossing-over % 68 % 32 Krossing–over
geçirmeyen grup geçiren grup
AB (1/2) %34 AB (1/4) %8
ab (1/2) %34 ab (1/4) %8
Ab (1/4) %8
aB (1/4) %8
Bireyin oluşturduğu gametler içinde bağlantısı çözülmemiş AB ve ab genlerini taşıyan gametler hem krossing-oversiz hemde krossing-overli grup içinde bulunur. Bu nedenle sonuç her iki gruptaki gametlerin toplamına göre yapılır.)
Bireyde oluşan gametlerdeki çeşitlilik AB %42, ab %42 , Ab %8 , aB %8 oranında meydana gelir.
Gametlerdeki genotipik oran: AB-ab-Ab-aB
5 : 5 : 1 : 1 bulunur.
Örnek:AaBb genotipli canlıda AB gameti %4 oranında oluşmuşsa ;
a)Krossing-over değeri nedir?
b)Ab gametinin oluşma olasılığı nedir?
c)Gametlerdeki genotipik dağılım nedir?
Yanıt: AB gametinin %4 gibi çok düşük oranda meydana gelmesi Bağlantının A-b ve a-B genleri arasında olduğunun göstergesidir. Krossing-overli grup içinde Bağlantısı çözülmemiş Ab ve aB gametleri ile bağlantısı çözülmüş AB ve ab gametleri vardır.Bunların her birinin görülme olasılığı1/4 tür. Toplamları 4/4 olup toplam gametler içindeki oranı %16 dır.
a) Krossing-over oranı=Krossing-overli bir gamet oranı.4=%4.4=%16 bulunur.
b)Ab bağlantısı çözülmemiş gamet hem krossing-over geçirmemiş grup hemde krossing-over geçirmiş grup içinde bulunur. krossing-over geçirmemiş grubun oranı =%100-%16=%84 Ab nin gruptaki değeri1/2 olduğundan oranı %42 bulunur
Krossing-over geçirmiş gruptaki oranı= %16 grup içindeki değeri ¼ olduğundan %4 oranında bulunur Birlikte görülme olasılığı=%42+%4=%46 bulunur.
c) Krossing-overli Krossing-oversiz Oranı
Ab %42 + Ab %4 =%46 9
aB %42 + aB %4 =%46 9
AB %4 =%4 1
Ab %4 =%4 1 bulunur.

Aynı kromozom üzerinde yer alan genler arası uzaklık fazla ise krossing-over değeri ( bağlantının çözülmesi ) fazladır. Yakınsa azdır. Bağlı genler arası uzaklık santimorgon olarak ifade edilir ve krossing-over da oluşma değeridir.
(Örnek: A-b bağlı genlerinin krossing-over değeri % 5 ise A ile b genleri arası 5 santimorgondur.)
Soru : Aralarında uzaklıkları santimorgon cinsinden verilmiş genler arasında bağlantısı en zayıf ve en güçlü olanları hangisidir?
A C D E B A-C , C-D , A-E , E-B
2 1 2 2
Yanıt : A-C = 2 sm C-D = 1 sm En Zayıf : AE Genleri
A-E = 6 sm E-B = 2 sm En Güçlü : CD Genleridir.
Örnek:AaBbDdEeFfgg Genotipli bireyde A-b-d genleri bağlantılı ise Aşağıdaki üç soruyu örneğe göre çözümleyin.
1-Aşağıdaki gametlerden hangisi bağlantının çözüldüğünün göstergesidir.
A)AbdEFg B)AbDEFg C)Abdefg D)aBDEFg E)aBDefg
2- I -MayozII II-Mitoz III-Krossing-over
IV-Ayrılmama V -Döllenme
Örnekteki canlının gametleri arasında ABdEefg genotipinde gamet bulunduğuna göre gametlerin oluşumunda yukarıdaki olaylardan hangileri gerçekleşmiştir.
A)I-III-IV B)III-IV C)I-V D)I-III-IV E)I-III-IV-V
3-AbdEFg gametinin meydana gelme olasılığı hangisidir.(%)
A)32 B)16 C)8 D)4 E)12
4- AaBb genotipindeki canlıda AB gameti %42 oranında görülüyorsa Krossing-over değeri nedir.
A)%42 B)%84 C)%8 D)%32 E)%16
5- ABCD bağlı genler arasındaki uzaklık santimorgon cinsinden A-D=3, A-C=2,A-B=7,B-C=5,B-D=4 olduğuna göre Krossing-over değeri en az (Bağlantısı en güçlü) olan gen çifti hangisidir.
A)A-B B)D-B C)C-D D)C-B E)A-C
Soy ağacı problemlerinde dikkat edilecek kurallar
Otozomal Dominant Kalıtıma İlişkin Özellikler
· Hastalık kuşak atlamaz ve dikey kalıtımlıdır.
· Hasta kişinin ya annesi ya babası yada ikisi birden hastadır.
· Hastalık kız ve erkeklerde aynı oranda görülür.
· Eşlerden biri hasta (heterozi***) diğeri normalse , doğacak çocukların yarısı hasta olur.
· Hem anne hemde baba hasta olduğu zaman (her ikisi de heterozi***) çocukların % 75 ‘ i hasta olur.
· Hastalık taze mutasyonla ortaya çıkmışsa hasta kişinin anne ve babası normal olur..

Otozomal Resesif Kalıtımın Özellikleri Şunlardır
· Kalıtım, otozomal dominant kalıtımın aksine yatay tiptedir.
· Hasta çocuğun kardeşleri, cinsiyet farkı olmaksızın 1/ 4 olasılıkla hasta ve 3 / 4 olasılıkla sağlam olurlar.
· Hasta çocuğun anne ve babası genellikle normal olur.
· Akraba evlilikleri hastalık riskini arttırır.
· Etnik farklılıklar görülür.
· Hasta kişi normal bir kişi ile evlenirse çocuklarının hepsi normal fakat taşıyıcı olur.
· Hasta kişi heterozi***la evlendiği zaman çocuklarını yarısı heterozi*** normal, yarısı hasta olur.

X Kromozomal Dominant Kalıtımın Özellikleri Şunlardır
· Hasta erkeğin kız çocukları hasta, erkek çocukları ise normal olur.
· Hasta kadının kız ve erkek çocuklarının yarısı hasta olur.
· Hastalık erkekten erkeğe geçmez.
· Hasta erkek çocuğun annesi mutlak hastadır

X Kromozomal Resesif Kalıtımın Özellikleri Şunlardır
· Hastalık çoğunlukla erkeklerde görülür ve bunların anneleri normal fakat ilgili gen için taşıyıcıdır.
· Hastalık babadan oğula geçmez.
· Hasta erkek sağlam kadınla evlenirse, kız çocuklarının tümü taşıyıcı, erkek çocuklarının ise tümü sağlam olur.
· Taşıyıcı kadın sağlam erkekle evlendiği zaman, kız çocuklarının yarısı normal yarısı taşıyıcı, erkek çocuklarının ise yarısı sağlam yarısı hasta olacaktır.
· Hasta erkek taşıyıcı kadınla evlenecek olursa, kızlarının yarısı hasta yarısı taşıyıcı, erkeklerin ise yarısı hasta yarısı sağlam olur.
· Hasta kız çocuğunun babası mutlak hastadır.

Y ye bağlı kalıtım
· Sadece erkeklerde görülür
· Hasta babanın tüm erkek çocukları hastadır
· Hasta çocuğun babası hastadır


Örnek soy ağaçları

PROTEİN SENTEZİ

Santral Doğma
DNA molekülü protein sentezinde amino asitlerle doğrudan temas etmez.Sentezde ana kalıp DNA modellik ederek oluşumunu sağladığı ikincil kalıplar ( RNA ) vasıtasıyla protein sentezine katılır.

DNA bu görevi şu sırayla gerçekleşir.
DNA dan protein sentezine doğru gerçekleşen olaylar tersinir değildir , yani DNA dan protein sentezlenir ancak proteinden DNA sentezlenmez bu nedenle bu olaya santral doğma denir
A- Replikasyon
Hücre bölünmesi öncesi DNA molekülünün kendini eşlemesine denir. Bölünmede meydana gelen hücrelere eşit miktarda DNA verilmiş olur. Böylece kalıtsal özelliklerin nesiller boyu değişikliğe uğramadan aktarılması sağlanır.
Replikasyon hücre döngüsünün sentez ( s ) evresinde gerçekleşir. Yarı korunumlu olarak gerçekleşir. Bir DNA molekülünün bir zinciri kalıp diğer zincir ise yeni sentez DNA’ dır.
Replikasyon da DNA zincirlerinin görevi yeni moleküllere kalıp görevi görmektedir.
Replikasyon eucaryotik hücrelerde nucleus ta, mitokondri ve Kloroplastta gerçekleşir.Prokaryotlarda sitoplazmada gerçekleşir.
Replikasyonun gerçekleşmesinde görülecek hata yeni hücrelerde ortaya çıkar.Yeni nesillerde görülmesi için hatanın üreme hücrelerinde (Sperm, ovum, spor,makrospor,mikrospor) veya üreme ana hücrelerinde gerçekleşmesi
gereklidir.


Replikasyonun özellikleri

• Nucleotidler deoksiriboz içerir.
• Kalıp DNA bütün nucleotidleriyle senteze katılır.
• DNA polimeraz ve DNA az iş görür.
• Sadece hücre bölüneceği zaman İnterfazda (Sentez evresinde) gerçekleşir.
• kalıtsal bilgilerin yeni nesillere taşınımını amaçlar.
• DNA molekülünün iki zinciride kalıp ödevi görür.
• Sentezlenen yeni zincirler kalıp zincirle zayıf hidrojen bağları kurarak birlikte DNA molekülünü oluşturur.
• Kalıp DNA 3’ ucundan 5’ ucuna doğru okunur
• Yeni DNA sentezi 5’ ucundan 3’ ucuna doğru gerçekleşir

DNA
(ATP,GTP,CTP,TTP)n+n-2(H2O) -------------------- DNA +2 n-4 Pi
DNA Polimeraz

B- Transkripsiyon
Nucleusta, mitokondri ve kloroplastlarda gerçekleşir. Prokaryotlarda sitoplazmada gerçekleşir. DNA gen birimlerinden m-RNA nın belirli nucleotid dizilimiyle sentezlenmesidir. İnterfaz aşamasında gerçekleşen bu olay bölünme evresinde gerçekleşmez temel amaç hücredeki yaşamsal olayların kontrol edilmesidir. Amaç DNA daki nucleotid diziliminin şifre olarak m-RNA ya aktarılmasıdır.
Transkripsiyon gerçekleşirken görülen hata sadece o m-RNA ile sentezlenecek proteinle ilgilidir. Normal transkripsiyonlar çoğunlukla bu hatayı örter.
DNA
n(ATP,GTP,UTP,CTP)+n-1(H2O) ----------------------RNA +2n -2Pi
RNA Polimeraz


Transkripsiyonun temel özellikleri

• DNA nın anlamlı zincirinde gerçekleşir.(Kalıp ödevi görür)
• Belirli bir protein sentezi için gerçekleşir.
• DNA daki Timinin yerini sentezlenen m-RNA da Urasil alır.
• Sentezlenen m-RNA daki nucleotid sayısı anlamlı zincirdeki nucleotidle oranı 1/1 dir.
• Sentezlenen m-RNA daki nucleotid sayısı gen bölgesindeki nucleotidlere oranı 1/2 dir.
• Sadece interfazda gerçekleşen bir olaydır.
• DNA dan m-RNA ya aktarılan her anlamlı üçlü nucleotid dizisine kodon denir.
• Nucleotidlerde riboz bulunur.
• RNA polimeraz enzimi iş yapar.
• Aynı sentez hücrede defalarca gerçekleşebilir.
• DNA molekülünün tek zinciri ve gen bölgesi kalıp ödevi görevi görür.
• Sentezlenen RNA sentez bittikten sonra kalıp DNA dan ayrılarak sitoplazmaya geçer.
• m-RNA sentezinde DNA 3’ uçtan 5’ uca doğru okunur
• m-RNA 5’ uçtan 3’ uca doğru sentezlenir.

RNA’ nın DNA ya Benzer Özellikleri

• DNA üzerinde sentezlenmesi.
• Organik baz olarak Adenin , Guanin , Sitozin in bulunması.
• Fosfodiester bağlarına sahip oluşu.
• m-RNA hariç zayıf hidrojen bağları bulunuşu.
• İnterfazda sentezlenmesi.
• Kalıtsal özelliklerinin oluşması ve yaşamsal olayların gerçekleştirilmesi.
• Nucleus kloroplast ve mitokondri de bulunuşu.

RNA’ nın DNA dan farklı Yönleri

• Tek zincir oluşu.
• Timin yerine urasil bulundurması.
• Sitoplazma ve ribozomlarda bulunması.
• İşlevi bitirdikten sonra yıkılması. (Hidrolizle)
• Daha küçük molekül yapıda olması.
• Kendini eşleyememesi.
• Yapı ve görev olarak 3 çeşit olması.
• Bölünme hariç her zaman sentezlenirler.

C- Translasyon
Hücre sitoplazmasında (Mitokondri matriksinde ve Kloroplast stomasında ribozomlarda gerçekleştirilir. m-RNA ile taşınan şifre kodonlarlara uygun amino asit dizilimine sahip proteinlerin sentezlenmesidir. Hücre döngüsünün bütün evrelerinde gerçekleşen bu olaylarda amaç hücrenin ihtiyacı olan yapısal ve enzimatik proteinlerin kontrolü şeklinde sentezlenmesidir. Translasyon için gerekli koşullar : m-RNA , aktifleşmiş t-RNA , Ribozom , yeterli sayı ve çeşitte amino asit , ATP , Enzim


Translasyon un temel özellikleri

• 4 çeşit nucleotid 64 çeşit triple (üçlü nucleotid dizisi) oluşturur.
• DNA’nın anlamlı triplelerine kod, m-RNA daki tripleye kodon, t-RNA daki tripleye antikodon denir.
• 64 şifreden 61 tanesi amino asitlere karşılık gelir. 3 tanesi ise boş şifre olarak adlandırılır.
• Boş olan 3 şifre UAA-UAG-UGA dır. Protein sentezinin bitişini belirler.
• Canlılarda protein sentezi AUG şifresi ile başlar.
• Başlatıcı kodondan önceki ve sonlandırıcı kodonlar ve sonraki kodonlar okunmaz.
• Protein sentezinde rol alan 20 çeşit amino asit 61.çeşit şifre ile şifrelenmiştir
• 9-m-RNA nın okunması 5’ uçtan 3’ uca doğru gerçekleşir
• 10-Amino asitlerin polipeptid dizisi oluşturmaları amino (–NH2) uçtan, karboksil (-COOH) uca doğru gerçekleşir
• Bazı amino asitleri şifreleyen triple (kodon) sayısı farklıdır

Örnek:

• MetioninveTriptofan:1 Triozin,Sistein,Histidin,Lizin,Glutamin:İzolösin:3
• Valin,Prolin,Alanin,Glisin:4 Lösin,Serin,Arjinin:6

Kısaca: Genetik şifrenin (kalıtsal bilginin)aktarım yönü
DNA...............> m-RNA............>Protein şeklinde gerçekleşir
Not: Bir proteinde aynı veya farklı birden çok polipeptid bulunur. Translasyon sonucu oluşan bu polipeptidler birleşerek proteinleri oluşturur
Protein sentezinde etkileşim
A- Nucleolus ta sentezlenen r-RNA nucleoplazma da özel proteinlerle birleşerek ribozom alt birimlerini oluşturur. Bu alt birimler porlardan sitoplazmaya geçerler ve ayrı birimler olarak bulunurlar(!)
B- DNA nın ilgili bölgelerinde (!) sentezlenen tRNA lar düz zincirler halinde sitoplazmaya geçerler. Sitoplazmada özel nucleotidler arasında kurulan zayıf hidrojen bağları ile boyut kazanır ve yonca yaprağına benzerler. Kendi anti kodonlarına uygun amino asitlerle Enzimler ve ATP nin varlığında birleşerek aktifleşirler


C-m-RNA lar DNA nın gen bölgelerinde anlamlı zincirlerinde sentezlenerek sitoplazmaya geçerler


Protein sentezinde anlamlı etkileşim sırası

• DNA daki ilgili gen bölgesinde m-RNA sentezlenir
• m-RNA sitoplazmaya geçer
• Ribozom küçük alt birimi ile birleşir
• Büyük alt birim küçük alt birim ile birleşir
• Amino asit bağlayarak aktifleşen t-RNA ribozom büyük alt birimdeki 1. bölgeye bağlanır.t-RNA nın anti kodonu ile m-RNA nın kodonları arasında zayıf hidrojen bağları kurulur
• m-RNA 5’ ucuna doğru t-RNA ile beraber 2. bölgeye doğru bir kademe kayar
• Boş kalan 1. bölgeye uygun anti kodona sahip aktifleşmiş 2. t-RNA yerleşir
• m-RNA 5’ ucuna doğru bir kademe daha kayar boşta kalan 1. t-RNA nın amino asidinin COOH ucu ile 2. t-RNA nın taşıdığı amino asidin NH2 grubu arasında peptid bağı kurulur.Bağ kurulurken 1. t-RNA serbest kalır.

Nucleolus ta r-RNA sentezlendikten sonra özel proteinlerle birleşerek ribozom alt birimlerini meydana getirirler.Alt birimler porlardan sitoplazmaya geçerler. Küçük alt birimde m-RNA nın bağlanmasını sağlayan bir aktif bölge bulunur.Büyük alt birimde ise iki tane t-RNA bağlanacağı aktif bölge bulunur.
DNA nın ilgili bölgelerinde (!) t-RNA lar sentezlendikten sonra düz zincir olarak sitoplazmaya geçer. Burada aktif t-RNA haline gelir. t-RNA larda m-RNA lardaki kodonları tanıyan anti kodonlar bulunur. Sitoplazmadaki amino asitlerin protein sentezinde uygun yerlerine yerleşmesine yardımcı olur.


Başlatıcı ve durdurucu kodonlar

BİYO TEKNOLOJİ


Klasik biyolojik yöntemlerle elde edilen ürünler

• Alkollü içecekler
• Süt ürünleri
• Ekmek, sirke, limon tuzu, alkol vb. maya ürünleri
• Aşı, serum, interferon
• Leke çıkarıcı enzimler içeren deterjanlar
• Kirli suların arıtımı
• Penisilin ve türevleri vb. dir.
• Hayvan ve bitki ıslah çalışmaları

Biyo-Teknolojik yöntemlerin uygulandığı alanlar

• DNA parmak izi
• Bitki ve hayvan klonlama
• Rekombinant canlılar elde etme
• Bakteriler insan hormon ve enzimleri üretme
• Kalıtsal hastalıkların önlenmesi
• Biyolojik savaş araçları üretme
• İnsan ömrünü uzatma
• Genetik açıdan iyileştirilmiş yeni ırkların üretilmesi

Biyo-teknolojik araçlar ve enzimler
Kesilmiş bir DNA parçasının yabancı DNA parçası ile birleştirilmesi sonucu ortaya çıkan DNA’ya rekombinant DNA, bu olaya ise rekombinasyon denir.
Klonlamada rekombinat DNA molekülü oluşturmak için kullanılan DNA parçaları hücrelerden izole edilip saf olarak elde edildikten sonra restriksiyon Endonükleaz enzimi ile kesilir. Bu DNA bakteri plazmitine aktarılır. Bu şekilde bir vektör aracılığı ile elde edilen yeni plâzmit genellikle bir bakteriye nakledilir ve bakteri içerisinde çoğaltılarak rekombinat DNA elde edilir


Örneğin, mikro-enjeksiyon tekniği ile insanda ve hayvanda insülin oluşumunu sağlayan gen bakteriye yerleştirilebilir. Bu şekilde bakterinin insülin üretmesi sağlanmış olur. Bakteriler yoluyla insülin üretilmesi kolay ve ucuzdur.
Gen klonlaması virüs, bitki, hayvan ve bakteri aracılığıyla gerçekleştirilebilir. Bu canlılar taşıyıcılar olup vektör adını alır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan vektörler bakteri plazmitleri ve virüs DNA’larıdır.
Belirli bir DNA bölümünün kesilerek bir vektör içerisine konulması ve daha sonra bakteri içerisinde çoğaltılması işlemlerine gen klonlaması denir.
Gen klonlaması sırasında kullanılan enzimler :
Bir hücrenin DNA zincirini, farklı yerlerinden ve istenen uzunlukta kesilmesini sağlayan enzimler restriksiyon endonükleaz enzimidir.
Kesilen DNA parçalarını birbirine ekleyen enzim ligazdır.
DNA polimeraz enzimi DNA moleküllerinin çoğaltılmasını sağlayan enzimdir.
Çoğaltılmak istenilen DNA parçasının bir zincirin dizilimi bilindiğinde polimeraz enzimi aracılığı ile yeni DNA zincirleri elde edilir.
Bazı kimyasal maddeler ve enzimler ile canlı hücrelere ait hücre zarı veya canlı hücre duvarının yıkılıp DNA’nın ortaya çıkarılmasına DNA izolasyonu denir.
DNA’nın Hücreye Aktarımı
Hücre zarının sıcaklık şoku ve yoğun tuz çözeltisi ile işleme sokulması sonucunda hücre zarındaki delikler genişler. Böylece rekombinant DNA hücre zarından içeri girer. Bu şekilde DNA’nın herhangi bir canlı hücreye aktarılmasına transformasyon denir.


DNA’nın Hayvan Hücresine Aktarımı
DNA’nın Hayvan hücresine aktarımı elektroporasyon, biyolistik ve mikroenjeksiyon tekniği ile olur.
a. Elektroporasyon yöntemi : Hücrelere kısa süreli elektrik akımı uygulanarak, DNA hücre zarında oluşan geçici deliklerden hücre içerisine aktarılır.

b. Biyolistik yöntemi : Hücre veya dokunun üzerine DNA kaplı parçacıklar içeren çok hızlı olan mermi ile ateş edilmesi tekniğidir.
c. Mikroenjeksiyon yöntemi : Çok ince uçlu iğneye sahip enjektör ile hücre zarı geçilip, doğrudan hücre çekirdeğine rekombinant DNA’nın enjekte edilmesidir.
Gen klonlamasında önemli olan aşamalar kısaca şöyledir (genel prensipler).

• Gen taşıyan DNA'nın (veya RNA) saf olarak elde edilmesi,
• Genin yerinin belirlenmesi,
• Genin çıkarılması,
• Taşıyıcı (vektör) DNA'nın elde edilmesi,
• Gen DNA'sının vektör DNA'sı ile birleştirilmesi,
• Oluşan rekombinant vektör DNA'nın alıcı hücreye aktarılması,
• Seleksiyon,
• Gen ürününün kontrol edilmesi.

DNA parmak izi
Rekombinant DNA tekniğinin kullanım alanlarından birisidir. Bir insanın DNA'sını oluşturan nükleotit dizisi ile diğer insanın DNA'sını oluşturan nükleotit dizisi birbirinden farklıdır. buna göre iki farklı insanın DNA'sında her 100 nükleotitde 1 veya 2 nükleotit gibi farklılıkların olduğu anlaşılmıştır.
Uygulanışı:
DNA lardan kesici enzimler tarafından farklı büyüklükte ve sayıda DNA parçaları elde edilir. Bu DNA parçaları jel içine enjekte edilir. Elektroforez adı verilen bir yöntemle farklı uzunlukta DNA parçaları birbirlerinden ayrılır. Kısa olan DNA parçalarının hareketleri uzun olanlara göre daha hızlıdır. DNA parçaları jel üzerinde büyüklüklerine göre belirli uzaklıklarda bantlar oluşturur. Bu bantlaşma her bireyin kendine özgüdür. Buna DNA parmak izi adı verilir. Bu yöntemle adli olaylarda şüphelinin DNA'sı olay yerinde bulunan DNA'larla karşılaştırılarak suçu gerçekten işleyip işlemediği belirlenebilir. Ayrıca
DNA parmak izi şüpheli çocuğun adli tıpta ana-baba tayininde de kullanılır.
Özet
Biyoteknolojik yöntemler aracılığıyla klonlanmak istenen DNA bölümleri restriksiyon endonükleaz enzimi ile kesildikten sonra vektör olarak kullanılacak hücrenin plazmiti içerisine yerleştirilir ve DNA ligaz enzimi ile birleştirilir. Bu şekilde elde edilen yeni plazmit genellikle bir bakteriye aktarılarak çoğaltılır. Biyoteknolojide kullanılan vektörler bakteri plazmitleri ve virüslerdir. Kesilmiş bir DNA parçacığının yabancı DNA parçacığı ile birleştirilmesi sonucu ortaya çıkan DNA'ya rekombiant DNA denir. Rekombinant DNA'ya sahip canlıya transgenik canlı denir. Biyoteknolojide rekombinant DNA elde edilmesine yönelik tekniğe gen klonloması denir.


Gelecekte Biyoteknoloji ile;
1-Biyoteknoloji sayesinde gelecekte canlılara ait genetik şifre çözülerek gen haritaları ortaya çıkacaktır.
2-Kalıtsal bir çok hastalık tedavi edilebilecek veya daha embriyo döneminde iken sağlam genlerle hasta genler değiştirilebilecektir.
3-İnsan ömrü uzayabilecek, anne ve babanın isteği doğrultusunda bebeğin cinsiyeti belirlenebilecek,
4-Kanser başta olmak üzere birçok hastalığa karşı koruyucu rekombinant aşılar geliştirilebilecektir.
5-İstenilen özellikte bitki ve hayvan türleri elde edilebilecektir.
Not:
DNA diğer hücre komponentlerinden daha kolay ve saf separe edilebilir. Çünkü: DNA'nın kendine özgü bir kimyasal yapısı ve fiziksel özellikleri vardır.
Şöyle ki:
1) Bakterilerde kromozom uzunluğu oldukça büyüktür. Örn., E. coli 'de kromozom 1.1 - 1.4 mm uzunluktadır.
2) DNA, fiziksel ve kimyasal muamelelere oldukça dirençlidir. Halbuki, diğer hücre komponentleri daha duyarlıdırlar ve kolayca tahrip olurlar.
3)DNA diğer hücre komponentlerinden daha fazla dansiteye sahiptir. DNA'nın bu özel karakterleri, hücre ekstraktlarından da daha kolay ayrılmasını ve pürifiye edilmesini sağlar. Özellikle, alkolde iplik görünümünde bir yumak oluşturması ve cam çubuğa yapışması, ekstraktlardan kolayca ayrılmasına yardımcı olur.

ETOLOJİ ( DAVRANIŞ )


Canlıların dış ve iç çevrelerinden gelen uyaranlara karşı gerçekleştirdikleri faaliyetlerin tümüne davranış denir.

• Dış faktörler: sıcaklık,ışık,nem,yer çekimi,kimyasallar ve fiziksel değişimler olabilir.
• İç faktörler: açlık,susuzluk,yorgunluk,ağrı vb olabilir.

Canlılar değişkenlere verdikleri tepki ve davranışlarla homeostasinin korunması ve canlılıklarının dev***** sağlarlar.Homeostasinin korunması için canlı fizyolojik veya davranışsal yanıt verir.
Örnek: aşırı sıcakta terleme fizyolojik tepki,elbisenin çıkarılması ve gölgeye gidilmesi davranışsal tepkidir.
Örnek:Avcıdan korkma fizyolojik tepki,Gizlenme veya kaçma davranışsal tepkidir.
Örnek:Soğuk havada titreme fizyolojik tepki,Kalın giyinme,elleri ovuşturma davranışsal tepkidir.
Hayvanlarda davranışın kontrolünde sinir sistemi ve iç salgı sistemi ,davranışın oluşmasında kas ve iskelet sistemi rol alır. Yavaş tepkiler hormonlarla verilirken hızlı tepkiler sinirsel ve turgorla verilir.
Beslenme,avcıdan kaçma, ,yuva yapma davranışları ile yaşamda kalma şanslarını artırırken, üreme,yavrularını koruma ile türün dev***** garanti altına alırlar.
Sonradan öğrenilmemiş davranışlara doğal davranışlar denir.Doğal davranışlar kalıtsaldır atalardan alınır.Bu davranışlar otomatik şekilde gerçekleşir ve türe özgüdür.
Örnek:Örümcek yakalayacağı canlıyla hiç karşılaşmasa bile ağ örer ve avını yakalayarak beslenir.
Örnek:Her canlı türü üreme dönemlerinde kendilerine özgü davranışlarla cinsler arasında iletişim kurarlar.Vücut şekli,feromen ve çıkardıkları seslerle karşı cinsin davranışlarında da etkili olurlar.
Bazı kalıtsal davranışlar canlı dünyaya gelir gelmez görülürken bazıları belli bir gelişim evresinden sonra oluşur. Kelebek larvasının besin olarak yaprağı yemesi hemen gerçekleşirken koza örme davranışı belli bir gelişim döneminden sonra gerçekleşir.

a-türün yaşamda kalmasını sağlayan özgün tepkimeleri vardır.

• Deri değişimi esnasında gizlenme
• Sincaplarda kış için besin depolama
• Ayılarda kış uykusu için uygu yer bulma

b-Aynı uyaran farklı türlerde aynı davranışın oluşmasına neden olmaz

• Akvaryumdaki balık kedi için beslenme davranışı uyaranıdır fakat kafesteki papağan için uyaran değildir.
• Euglena için ışık olumlu uyarandır ve ışığa yaklaşır. Amip için olumsuz uyarandır ve ışıktan uzaklaşır.

c-Bir uyaran her canlı türü için uyaran olmayabilir
UV ışınlar,yüksek - düşük frekanslı sesler ve bazı kokular pek çok canlı tarafından algılanmaz ve bunlar uyaran özelliği göstermez fakat bu uyaranlar pek çok canlı türü için besin bulunması, haberleşme ve üreme için gerekli davranışların oluşumunu sağlar.

d-Bir canlı türü bir uyarana fiziksel ve fizyolojik olarak hazır olduktan sonra cevap verebilir

• İnsanların yürüme,konuşma,üreme davranışları için belli dönemlerin geçirilmesi gereklidir
• Yumurtadan çıkan larva belli bir beslenme döneminden sonra koza örer

e-Davranış bireysel veya grupsal gerçekleşebilir

Grupsal:

• Göç eden kazlardaki uçuş şeklinin korunması
• Saldırı esnasında bizonların kendilerini korumak için çember oluşturması
• Japon arılarının kovana saldıran eşek arılarını topluca ürettikleri yüksek ısı ile öldürmeleri.

Bireysel:

• Bir kuşun yuva yapması
• Yuvasına yaklaşan yılanı gören kuşun yaralı taklidi yapması

f-Canlılar kendine ulaşan pek çok uyarandan sadece kendisi için anlamlı olan uyarana cevap verir.

• Kurbağaların hareket eden böcekleri yakalaması hareketsizlere tepki vermemesi
• Akbabaların ölü hayvan vücutlarına yönelmesi,Kartalın canlı hayvan vücuduna yönelmesi

g-Canlılar geliştikçe davranışları da karmaşıklaşır.
Tek hücrelilerde davranış
Tek hücrelilerde davranışların tümü kalıtsaldır.Davranış sil,kamçı hareketi,ameboid hareket endospor ve kist oluşumu şeklindedir.Tek hücrelilerde uyarana yaklaşma ve uyarandan uzaklaşma şeklinde gerçekleşen davranışlara
taksi (Göçüm) denir.
Taksi davranışı uyarana yaklaşma (Pozitif taksi) veya uyarandan uzaklaşma (Negatif taksi) şeklinde gerçekleşir.

Uyaran çeşidine göre taksiler

• Işık :Fototaksi
• Kimyasal:Kemotaksi
• Su:Hidrotaksi
• Isı:Termotaksi şekillerinde olur.

Bitkilerde davranış
Bitkilerde çimlenme,çiçek açma,yaprak dökme,tropizma ve nasti bitkilerde görülen önemli davranışlardır.Uyaran ışık,ısı,su,kimyasallar ve travmalar olabilir.Tepkilerin verilmesinde hormonlar düzenleyicidir. Tepki ise mitoz,turgor değişimi veya asimetrik büyüme ile gerçekleşir.
Yapılan çalışmalar bitkilerinde belli bir alanda ürettikleri özel salgılarla birbirlerinin metabolizmalarını kontrol ettikleri görülmüştür.Ayrıca etilenin etkisinde unutmamak gerekir.
Bitkilerde nasti ve tropizma kalıtsal davranışlardır.
1-Tropizma(Yönelim):Asimetrik büyümeler sonucu gelişir.Hormonların dağılımında görülen asimetri sonucu, dengesiz turgor ve hücre bölünmeleri ile gerçekleşir.Yavaş gerçekleşen davranıştır. Bu durum bitkinin farklı kısımlarının hormonlara farklı cevap vermesinden kaynaklanır.
Tropizmada daha çok uç meristeminden salgılanan oksin hormonu etkilidir.
Örneğin uç kısımdaki oksin hormonu ışık varlığına göre farklı dağılım gösterir Bu durum bitkide yönelmeyi gerçekleştirir. Oksinlerin dağılımı karanlıkta ve ışığın tepeden geldiği durumlarda dengelidir. Bu yüzden bitkide her hangi bir yönelme görülmez, ancak eğer ışık bir yönden geliyorsa ışığın geldiği yönde oksin miktarı az, ışığın geldiği tarafın karşısında oksin miktarı fazladır
a-Fototropizma (Uyaran: ışık) Gövde pozitif tepki kök ise negatif tepki verir.
b-Jeotropizma (Uyaran:Yerçekimi) Gövde negatif kök ise pozitif tepki verir. Bataklık ve sulak ortam bitkilerinin bazı kökleri negatif jeotropizma gösterir. Bu tip kökler havalandırma kökleri olarak adlandırılır ve bataklık toprağında O 2 nin az olmasından dolayı köklerin gaz alış verişinde rol alırlar.
c-Hidrotropizma (Uyaran :Su) Kökler pozitif hidrotropizma göstererek suyun fazla olduğu ortamlara doğru yönelirler.
d-Kemotropizma (Uyaran:Kimyasallar=asitler,bazlar,gübre) Kökler kimyasallara karşı pozitif (Gübre) veya negatif (Asit) tropizma gösterirler.
e-Travmatropizma (Uyaran:Yaralanma) Kökler yaralanmaya neden olan faktörlere karşı negatif tropizma gösterir.
f-Haptotropizma (Uyaran:Temas) Sarmaşık ve fasulyenin sülük gövdelerinde değmeye karşı pozitif tropizma gösterir.
2-Nasti(İrkilme):Bazı bitkiler ise uyartıların yönüne bağlı olmaksızın çok hızlı tepki gösterebilirler. Bu tür davranışlarında etken olan faktör turgor olayıdır.
Örnek:Küstüm otunun duyarlı yaprak¬ları dokununca hemen kapanır.
Örnek: Böcek yiyen bitkilerin çiçeğine böcek konunca çiçeğin yaprakları hemen kapanır.

Bu hareketler turgor basıncındaki değişmelerle düzenlenir ve nasti hareketleri adını alır.Uyaranın yönüne bağlı olmaksızın gerçekleşen tepki tarzındaki hareketlerdir.Uyarana göre adlandırılır.

• Fotonasti.......(Uyaran:ışık)apatya çiçeklerinde
• Termonasti....(Uyaran:Isı):Çiğdemin yaprak hareketlerinde
• Sismonasti....(Uyaran:Sarsıntı,Değme):Küstüm otunda
• Tigmonasti....(Uyaranokunma):Böcek kapan bitkilerde

Hayvanlarda Davranış

1-Doğal-Genetik (Doğuştan gelen) davranışlar

• İçgüdüsel davranışlar
• Refleksler (Kalıtsal -Şartlı)

2-Öğrenilmiş davranışlar
Açıklamalar
Anahtar uyaran: İçgüdüsel davranışın başlamasını ve zincirleme devam ettiren uyarandır.Yırtıcının veya annenin sesi, dişinin veya rakibin kokusu ,sıcaklık azalması, günlerin kısalması, gece karanlığı vb uyaranlar canlılarda uyarı oluşturur. Hayvanlarda bu uyarılar özel davranışların gerçekleşmesine neden olur. Ancak bir uyaran bir tür için anlamlı iken başka bir tür için anlam taşımayabilir.Her çevresel değişken uyaran özelliği taşımayabilir
Şartlanma:Hedefe ulaşmak için yapılması ve yapılmaması istenen davranışların kazandırılması.
Spontane davranışış uyaran koşulu olmadan kendiliğinden oluşan davranış Örn:heyecan,hiddet,uyuma,uyanma

1-Doğal-Genetik (Doğuştan gelen) davranış
Bu davranışlardan bazıları doğar doğmaz yapılırken örn:solunum bazıları belirli bir döneme girildiğinde yapılır. Örn:Koza örme
a-Refleks:Canlılarda dışarıdan gelen etkilere verilen ani ve değişmez tepkilere refleks denilir. Refleks hareketleri beyne ulaşmadan, omurilik tarafından yönetildiği için hızlıdır. Sinir sistemine sahip tüm canlılarda refleks davranışı vardır. . Bilinç dışı gerçekleşir.Kalıtsal ve türe özgüdür.Değişebilirler Örneğin insanın dizine vurulursa ba¬cak öne doğru hareket eder (diz kapağı refleksi), kurbağanın bacağına asit değdirilirse hemen bacağını çeker
b-İçgüdüsel Davranış: Belli bir içgüdü davranışı bir seri faaliyeti içine alır. Örneğin kuşların yuva yapma içgüdüleri yuva yapımında kullanılan malzemelerin bulunması, uygun yuva alanına taşınması, kendilerine özgü yuva şeklini yapma gibi birçok faaliyeti kapsar. İçgüdü şeklindeki davranışlarda bir organizma belli bir uyartıya karşı daima aynı şekilde tepki gösterir. Çevresel etkiler içgüdüsel davranışları etkilemez.İçgüdüsel davranışların şekli türe özgüdür.İçgüdüsel davranışa bakılarak hayvanın hangi türden olduğu saptanabilir.Benzer içgüdüsel davranışlara bakılarak hayvanlar arasındaki kalıtsal yakınlıklar ve evrimsel özellikler saptanabilir.

2-Öğrenilmiş Davranışlar
İçgüdüsel davranışlar öğrenmeyle değişebilir,farklı şekillere dönüşebilir. Öğrenilmiş davranışlar doğuştan kazanılmış davranışlardan farklıdır. Çünkü hayvan yeni durumlara karşı, yeni tepkiler geliştirir ve bu tepkileri uzun süre hatırlar. Öğrenme çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir

a. Alışkanlık yoluyla öğrenme: Bir hayvan belli aralıklarla tekrar tekrar aynı şiddette bir uyarana maruz kalırsa, gösterdiği tepki yavaş yavaş azalır ve sonunda o uyarana tepki göstermez.
Örneğin; örümceğin ağına çubukla dokunulursa, hayvan hemen dokunulan yere hızla hareket eder. Aynı hareket sürekli tekrarlanırsa, örümceğin belli bir zaman sonra hiç tepki göstermediği görülür.

b. Şartlanma yoluyla öğrenme: Bu çeşit öğrenme Pavlov'un köpekler üzerinde yaptığı deneylerle ispatlanmıştır.
Pavlov, bir köpeğe besin verdiğinde ağzında salya salgısının arttığını gözlemlemiştir. Sadece zil sesi duyurulduğunda köpek salya salgılamaz.
Pavlov köpeğe besin verdiği anda zil çalmış ve bu işlemi birçok kez tekrarlamıştır. Bu şekilde birçok deneyden sonra köpeğin zil sesini işittiği zaman besin verilmediği halde salya salgıladığını görmüştür. Böylece araştırıcı yeni bir refleksin geliştiğini göstermiştir.
Burada şartlı refleks meydana gelirken, bir uyaranın yerini diğerinin aldığını hatırda tutmak gerekir. Yani bir A uyaranının, B tepkisini meydana getirdiğini kabul edelim. Eğer C uyaranının da B tepkisini meydana getirmesi sağlanırsa, C uyaranı A uyaranının yerini almış olur. Hayvan bu uyarana karşı, tıpkı eski uyarana gösterdiği şekilde tepki gösterir.

c. İzlenimle öğrenme: Bu tip öğrenme daha çok yeni doğmuş ya da yumurtadan yeni çıkmış yavrularda görülür. Bu çeşit öğrenmeyle ilgili yapılan bir deneyde ördek yavruları üzerinde çalışılmıştır.
Araştırıcı kuluçka makinesindeki yumurtadan çıkan yavruların önünde çömelerek ve ördek gibi ses çıkararak iki yana sallanarak yürüdüğü zaman genç yavruların kendisini izlediklerini görmüştür. Daha sonra yavrular gerçek ördeğin yanına ***ürülse bile, yine ördek sesi çıkaran insanı takip etmişlerdir. Bu çalışmalar genç yavruların ilk gördükleri hareketli ve sesli şeyleri takip etmeyi izlenimle öğrendiğini göstermektedir.
d. deneme - yanılma yoluyla öğrenme: Bir hayvanın yeni bir durum karşısında, meydana gelecek iki tepkiden doğru olanını seçmesi ödül verilerek sağlanır. Hayvan cezalandırılarak yanlış seçmeler önlenir. Çoğu organizma birçok denemeden sonra doğru seçim yapmayı öğrenmiştir.


Toplumsal grupların önemli özellikleri:

• Sosyal hiyerarşi
• Topluluğun kılavuzları vardır.
• Güçlü bir iletişim ve haberleşme ağı vardır.
• Toprağa bağlanma,yayılma ,avlanma alanları vardır.

Bu özellikler topluluğun yaşama şansını arttırır.Bireyler arasındaki çatışmayı azaltır.Enerjinin ve zamanın boşa harcanmaması sağlanmış olur.

• Hayvanlar arası iletişim türe özgü yollarla (koku,ses,hareket ve organların şekli değiştirmesi vb) sağlanır.
• Hayvanların davranışlarındaki koordinasyon kalıtsal ,sinirsel ve hormonsal olmak üzere üç şekilde gerçekleşir

Hayvan gruplarının sağladığı faydalar

• Korunma
• Beslenme
• Üreme
• Enerjinin verimli kullanımı

Hayvanlar arası haberleşme şekilleri

• Sesle :Her tür özgün sesi ile eş bulma,tehlikeyi bildirme,besinin bulunduğu yere çağırma gibi özel davranışlar sergilerler
• Özel hareketlerle:Kabarma,belli organları (kanat,kuyruk,baş,kulak vb)hareket

Biyolojik saat
Belirli aralıklarla tekrarlanan davranış şekillerini ifade eder.Bu davranışlar, günlük, aylık, mevsimlik, yıllık olabilir.İnsanın fizyolojik etkinliklerinin çoğu ,günlük ritimler gösterir.
Son araştırmalara göre bu özellik ,beyinde bulunan ve pineal bez denilen ışığa duyarlı bir yapı tarafından düzenlenmektedir.Bu yapı ,ışığın azalmasına bağlı olarak melatonin denen bir hormon salgılar.Melatonin seratonin hormonundan ışığın olmadığı durumlarda üretilir. Salgılanması karanlıkta artar,ışıkta durur.Bu yolla uyku ve uyanıklılık zamanı ayarlanır. Melatonin canlıdaki düzenleyici rolünü engellemelerle yapar.
Örn: Yaban hayatta günlerin kısalması melatonin hormonunun döngüsel salgılanma süresini artırdığı için üreme sistemine olumsuz etki yaparak üreme etkinliğini durdurur.
Örn:Akşam saatlerinde salgılanan melatonin bireyin metabolizmasının düşmesi ve uyumaya hazırlanması yönünde etki eder

EKOLOJİ

Ekoloji birbirleri ile ve çevreleri ile etkileşimini inceleyen bilim dalıdır.
Ekolojiyi anlamak için madde ve canlı organizasyonunun bilinmesi gerekir.
Madde organizasyonu: Atom – Molekül – Organel – Sitoplazma – Hücreler –Dokular – Organlar - Sistemler –Organizmalar - Populasyonlar – Komüniteler – Ekosistemler – Biyosfer-Dünya – Gezegenler – Solar sistemler– Galaksiler – Evren şeklindedir


Ekoloji ile ilgili önemli terimler

1. Biyosfer:Canlı yaşamına uygun ,okyanus derinlikleri ile atmosferin 10 000 m.yüksekliğine kadar olan tabakasıdır.
2. Ekosistem:Komünitelerle cansız (Abiyotik) çevre koşullarının karşılıklı etkileşimleri.
3. Biyotop:Canlıların yaşamlarını sürdürmek için uygun çevresel koşullara sahip coğrafi bölgedir.
4. Komünite:Belirli yaşam alanına uyumlu populasyonlar topluluğudur.
5. Populasyon:Belirli coğrafi sınırlar içinde yaşayan aynı türe ait bireyler topluluğudur.
6. Habitat:Bir canlı türünün rahatça beslendiği,barındığı,ürediği yaşam alanına denir.
7. Niş:Yaşam alanında kalıtsal özellikleri ile ilgili gerçekleştirdiği yaş*****n devamına yönelik faaliyetlerin tümüdür.
8. Flora:Belirli bir bölgeye adapte olmuş ,o bölgede yaş***** sürdüren bitki topluluğudur.
9. Fauna:Belirli bir bölgeye adapte olmuş ve o bölgede yaş***** sürdüren hayvan topluluğudur.
10. Ekosistemi oluşturan faktörler
11. bulundukları yaşam ortamında canlı ve cansız faktörlerle etkileşim halindedirler.

Biyotik faktörler
1) Üreticiler 2) Tüketici 3Ayrıştırıcılar
Abiyotik faktörler: İkiye ayrılır.
1) İklimsel faktörler : a) Işık b) Isı c) Su
2) Toprak faktörler : a)Toprak yapısı b)Mineral ve tuzlar c)Toprak ph’ sı
Abiyotik faktörler
1-İklim faktörleri:Canlılar yaşamlarını sürdürürken güneş ışını,ısı, basınç,nem, hava hareketleri gibi iklim faktörlerden etkilenirler.

A) Işık:

a) Işığın kalitesi,şiddeti,süresi önemlidir
b) Canlıların temel enerji kaynağıdır
c) Fotosentez için gereklidir
d) Bitkide çimlenme,büyüme,yönelme. klorofil sentezi için gereklidir
e) Işık bitkilerin yaşam alanını belirler
f) Hayvanlarda üreme,göç,pigmentasyon,bazı vitaminlerin sentezi ,sucul hayvanlarda solunum üzerine etkilidir
B) Isı:

Canlılarda yaşamsal olaylar belirli ısıda gerçekleşir. Yüksek ve düşük ısıda yaşamsal olaylar azalır hatta durur.
Bitkilerde : a) Çimlenme b) Köklerle su alınımı c) Fotosentez
Hayvanlarda : a) Üreme b) Gelişmenin devamı
c) Değişken ısılı hayvanlarda (Omurgasızlar,Balıklar , Kurbağalar ,Sürüngenler ) metabolizmanın devamı

C) Su:

1. Organik maddelerin sentezlenmesi
2. Maddelerin çözülmesi ,emilmesi,taşınması
3. Biyokimyasal olayların gerçekleşmesi
4. Fazla ısının uzaklaştırılması
5. Boşaltım maddelerinin dışa atılması
6. Bitkilerde çimlenmenin gerçekleşmesi ,hayvanlarda embriyonun gelişmesi
7. Bazı canlılar için yaşam ve hareket alanıdır

Canlılar yaşadıkları ortam ve suya duydukları ihtiyaç farklıdır. Özel adaptasyonları ile en iyi uyumu yapmışlardır.

Hayvanlarda:

1. Deride su kayıbını önleyen plaka,tüy ,kitin dış iskelet gibi yapıların oluşması.
2. Solunum yüzeyinin vücud içine alınması
3. Boşaltımla su kayıbını önleyen mekanizmaların gelişimi
4. Yaşam alanı olarak suya yakın çevrelerin seçilmesi

Bitkilerde:

1. Su kayıbının sağlandığı stomaların;a)Açılıp kapanmasının kontrol edilebilmesi (Terlemenin fazla olduğu zamanlar ve suyun az olduğu zamanlar stomalar kapanır)
2. Köklerin suya yönelimi vardır
3. Kurak ortam bitkilerinde gövde ve yapraklar su kayıbını önleyecek değişikliklere sahiptir.

Canlıların ihtiyacı olan suyu şu şekillerde karşılarlar:

1. Suyun doğrudan alınması.( Sindirim sistemi, kökler)
2. Deri ile su almak (Kurbağalar,Bazı omurgasızlar)
3. Besinlerin yapısındaki sudan karşılamak
4. Metabolik su kullanmak

Biyotik faktörler
Üreticiler
Fotosentez ve kemosentez mekanizmaları ile inorganik maddelerden organik madde sentezleyebilen ototrof bakteriler,mavi yeşil algler,kloroplast taşıyan protistalar ve bitkilerdir. Enerji ve maddenin canlıların kullanabileceği hale dönüşümünü sağlayan canlılardır.
Ototroflar İhtiyacı olan organik besinleri kendileri sentezleyebilen canlılardır. Besin sentezlerken kullandıkları enerjinin şekline göre iki tip ototrof canlı vardır:
a) Fotoototroflar: Klorofilleri sayesinde ışık enerjisi kullanarak organik besin sentezleyenler. Klorofilli bakteriler,Mavi-yeşil algler, Kloroplast taşıyan protistalar ve bitkiler bu gruptan canlılardır.
b) Kemoototroflar: Kuvvetli oksidasyon enzimleri sayesinde oksitledikleri inorganik maddelerden (H,Fe,NH3,nitrit vb.) elde ettikleri kimyasal enerjiyi kullanan bakteriler bu gruptur.
Tüketiciler
İhtiyacı olan besinleri diğer canlılardan hazır olarak alan hayvanlar ,protistalar,parazit bitki ve mantarlar,hetotrof bakterilerdir.

Tüketiciler üç grupta incelenir:

1. Bitkilerle beslenen: (1.Tükticiler)
2. Hayvanlarla beslenen(2.Tüketici)
3. Yırtıcılar: (3.Tüketiciler)

Besinlerini almaları bakımından üç gruba ayrılırlar.

I- Holojoik beslenme:

1. 1. Besinlerini katı parçalar halinde alırlar
   2. Sindirim sistemleri ve enzimleri gelişkindir
   3. Hareket sistemleri gelişkindir
   4. Gelişkin duyulara sahiptirler

Holojoik canlılar kullandıkları besinin özelliklerine göre sindirim sistemleri ve beslenme davranışlara sahiptir.

1) Herbivorlar: Bitkisel besinlerle beslenenler

1. 1. Öğütücü dişler gelişkindir
   2. Sindirim kanalları gelişkindir
   3. Mide gelişkin ve bölmelidir
   4. Bitkisel besinlerin besleyici değeri az olduğundan fazla besin alırlar
   5. Beslenmeleri uzun sürer
   6. Bitkisel besinlerden yararlanma azdır
   7. Bazı gruplar sindirim sistemlerinde selüloz sindiren enzimlere sahip bakteri vb. canlılara simbiyoz yaşarlar.

2) Karnivorlar: Hayvansal besinlerle beslenenler

1. 1. Parçalayıcı(Köpek) dişler gelişkindir
   2. Sindirim kanalı kısadır
   3. Hareket ve duyu sistemleri gelişkindir
   4. Etin besleyici değeri fazla olduğundan beslenmeleri kısa sürer
   5. Uzun süre aç kalabilirler

3) Omnivorlar:Hem hayvansal hemde bitkisel besinlerle beslenebilenler

1. 1. Sindirim Özellikleri ile karnivorlara benzerler
   2. Selüloz hariç diğer bitkisel besinlerden faydalanacak enzimlere sahiptirler
   3. Tohum,meyve ve hücre öz suları bitkisel besinlerini oluşturur

II- Saprofit beslenme

1. 1. Sindirim sistemleri yoktur
   2. Sindirim enzimleri vardır
   3. Hücre dışı sindirim vardır
   4. Ölü bitki ve hayvan artıkları üzerinden beslenir
   5. Doğada madde döngüsü için önemli canlılardır
   6. Bazı bakteriler ve mantarlar bu gruptandır
   7. Üzerinde yaşadıkları canlıya zarar verirler

III- Parazit beslenme
Hayvansal parazitler endo ve ekto olmak üzere ikiye ayrılır

Ekto parazitler:

1. 1. Sindirim sistemleri ve enzimleri vardır .
   2. Hareket sistemleri ve duyuları gelişmiştir
   3. Konakçının vücudu üzerinden besinlerini karşılarlar

Endo parazitler:

1. 1. Sindirim sistemleri yoktur
   2. Sindirim enzimleri yoktur
   3. Üreme sistemleri hariç diğer sistemleri körelmiştir

Parazit canlıların konağa olan bağımlılığı bakımından ikiye ayrılırlar:
1) Yarı parazitlik: Belirli besinler için konağa bağlanan canlılar Örnek:Ökseotu Fotosentez yapmalarına karşı su ve mineralleri başka bitkilerin iletim demetlerinden emeçleri ile alırlar
2) Tam parazitlik: Bütün besinlerini konakçıdan alan parazitlerdir Bu parazitlerde üreme hariç diğer sistemler körelmiştir Bazı özel parazitlik durumları:
-Parazit-patojen:Konukçu canlıda hastalık ve ölümlere neden olurlar
-Obligat parazitler:Yaşamsal evrelerinin çoğunu konukçu vücudunda geçirirler. Bazı yaşamsal olayları ancak konukçu vücudunda gerçekleştirebilir.

Hem ototrof hem hetotrof beslenme
Bazı ototrof canlılar fotosentezle besinlerini üretebilirler ancak ihtiyaç duyduklarında diğer canlılarıda besin olarak kullanabilirler.

Örnekler: a)Protistalarda EUGLENA

1. 1. Tek hücreli
   2. Hücre ağızlarından aldıkları besinlerle hetotrof beslenirle
   3. İhtiyaç duyduklarında kloroplastları ile fotosentez yaparak ototrof beslenirler
   4. Göz lekeleri bulunur
   5. Hücre içi sindirim görülür

Örnek: b)Bitkilerden Dionea,Drosera,Nephentes gibi

insektivorlar

1. 1. Kloroplastları vardır ve fotosentez yaparlar
   2. Azotça fakir sulak topraklarda yaşarlar
   3. Yaprakları metamorfozla böcek kapanı haline gelmiştir
   4. Azot ihtiyaçlarını yaprakları ile yakaladıkları böcekleri, yapraklarında sindirerek sağlarlar
   5. Hücre dışı sindirim görülür

Ayrıştırıcılar
Bitki,hayvan ölüsü ve artıklarını besin olarak kullanan saprofit bakteri ve mantarlardır
Canlılar arasında beslenme bağımtısı
canlı türleri yaşamsal olaylarını devam ettire bilmek için diğer canlılarla beraber yaşamak zorundadırlar. Canlılarbeslenme,üreme,barınma,hareket,korunma gibi yaşamsal olaylarda başka canlılara ihtiyaç duyarlar. Bu ilişki yarar zarar ilişkisine göre üç şekilde gerçekleşir.
1) Kommensalizm: Birlikte yaşayan türlerden biri birliktelikten yarar sağlarken diğer tür yarar veya zarar görmez.
2) Mutualizm: Birlikte yaşayan iki ayrı türde birliktelikten yarar sağlarlar.
3) Parazitizm: Birlikte yaşayan iki ayrı tür bireylerinden biri bu durumdan faydalanırken diğeri bundan zarar görür.

Besin zincirleri

Doğada canlılar başka bir canlıyı besin olarak kullanırken kendileride başka canlıların besini olurlar. Canlıların birbirlerini tüketmelerine göre sıralanmaları ile oluşan zincire besin zinciri denir. Zincirin her halkası ayrı bir tür tarafından oluşturulur.Ancak hiçbir zaman doğada tek sıralı zincire rastlanmaz. Bir canlı besin olarak birden fazla türü besin olarak kullanırken kendiside birden çok türün besini olur. Bu durum zincirlerin birbirine karışıp beslenme ağları oluşturmasına neden olur.

1. • Besin zincirleri ile canlılar arasında organik madde ve enerji akışı gerçekleşir.
   • Zincir ne kadar kısa ise madde ve enerji o kadar ekonomik kullanılır.
   • İlk halkada ototroflar bulunur
   • Son halkada 3.tüketiciler (Yırtıcılar) bulunur
   • Zincirdeki canlılar fonksiyonlarına göre üç tiptir

1) Üreticiler
2) Tüketiciler: a) Birincil tüketiciler (Herbivorlar)
b) İkincil tüketiciler (Karnivorlar)
c) Üçüncül tüketiciler (Karnivorlar)
3) Ayrıştırıcılar
· Ayrıştırıcılar zincire her halkadan katılabilir
· Her halkada önceki halkadan alınan organik madde ve enerjinin %90 ‘ı canlının yaşamsal olaylarında tüketilirken , canlı vücudunda saklı tutulan % 10 ‘u besini olduğu sonraki halkaya geçer. Bu duruma % 10 yasası denir.

Ekolojik piramitler
Ekolojik piramitler ekosistemlerdeki komüniteyi oluşturan birey sayısı(Biyokütle) veya enerji dikkate alınıp hazırlanır.

Biyokütleye ve enerjiye dayanan piramitler

1. • Piramidin tabanını üreticiler oluşturur
   • Tepe basamağı yırtıcılar oluşturur
   • 2. ve 3. basamağı tüketiciler oluşturur

tüketiciler

1. 1. Birincil tüketiciler (Herbivorlar)
   2. İkincil tüketiciler (Karnivorlar)
   3. Üçüncül tüketiciler (Karnivorlar)
   • Taban üreticilerden oluşur
   • Biyokütle tepeye doğru gittikçe her basamakta 10 kat azalır
   • Enerji tepeye doğru her basamakta 10 kat azalarak aktarılır
   • Biyolojik birikim (Kimyasal zehirler,radyoaktivite vb.) tepeye doğru gittikçe artar